Δίασμα: Η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη αποτίει φόρο τιμής στο μοναδικό Ίδρυμα για το ένδυμα στην Ελλάδα
Δίασμα. Μια λέξη που προέρχεται από την ενεργητική διαδικασία, μέσα από την οποία οι υφάντρες άπλωναν τα στημόνια στον αργαλειό για να αρχίσει η διαδικασία παραγωγής του υφάσματος, όπως μας εξηγείται στην ξενάγηση της έκθεσης…
Κάπως έτσι ο πλούτος του έργου και η συνεισφορά του Ιδρύματος Βασίλη Παπαντωνίου (ΙΒΠ), πρώην Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος με τα 50 χρόνια παρουσίας διαπλέκονται σε έναν συνεκτικό ιστό για την ιστορία του νεότερου ελληνικού πολιτισμού και κυρίως την αξία του ενδύματος.
Η έκθεση αποτελεί ένα πανόραμα της εξέλιξης του ενδύματος και των πολλαπλών ρόλων του. Ακολουθώντας τις διαφορετικές ενότητες της έκθεσης ανακαλύπτει κανείς όχι μόνο τη τη χρηστική και καλλωπιστική του ιδιότητα αλλά την αναγωγή του σε έναν κοινωνικό δείκτη με σημασιολογικές προεκτάσεις. Το ένδυμα είναι ένα τεκμήριο του υλικού πολιτισμού που φέρει εντός του τα ήθη και τα έθιμα μιας ολόκληρης κοινωνίας, ένα αφηγηματικό μέσο και ένα ίχνος της κοινωνικής ιστορίας που διασώζεται με τρόπο απτό, σωματικό.
Η Ιωάννα Παπαντωνίου η πρώτη γυναίκα σκηνογράφος στην Ελλάδα, αγαπημένη συνεργάτιδα του Καρόλου Κουν του Αλέξη Σολομού και του Αλέξη Μινωτή, κληρονόμος της ιστορικής εταιρείας Κύκνος Α.Ε. που είδε τον πατέρα της να δολοφονείται λόγω της οικονομικής του ευμάρειας και αποφάσισε να διαθέσει την πατρική της περιουσία σε κάτι που η ίδια αγαπούσε βαθιά, το ένδυμα, αφιερώνοντας το Ίδρυμα στη μνήμη του.
Το Ίδρυμα, μοναδικό για την εμπεριστατωμένη έρευνά του και την αφοσίωσή του στο ένδυμα αποτελεί τον μοναδικό φορέα με 50.000 αντικείμενα εκ των οποίων τα 35.000 αφορούν αποκλειστικά στο ρούχο, με επιτόπια λαογραφική έρευνα και καταγραφή της εξέλιξης του ενδύματος στην Ελλάδα, την Κύπρο, την Κάτω Ιταλία και τη Μικρά Ασία. Αλλά και μερικές από τις πιο εμβληματικές εκθέσεις μόδας που έχουν φιλοξενηθεί στο παρελθόν στο Μουσείο Μπενάκη, όπως η έκθεση «Πτυχώσεις» στα πλαίσια της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας του 2004 σε συνεργασία με το Metropolitan Museum of Art. Είναι το πρώτο Ίδρυμα που έφερε τη μεθοδολογία, την ταξινόμηση τη συντήρηση και το επιστημονικό περιεχόμενο για το ένδυμα με βάση τις ορθές πρακτικές του ICOM, φτάνοντας να γίνει «από ποντίκι, ελέφας» ένα «μουσείο επιρροής», όπως αποτίμησε χαριτολογώντας ο πρώτος διευθυντής του Ιδρύματος, Στέλιος Παπαδόπουλος. Πέρα από το ερευνητικό του υπόβαθρο, πολύτιμη παρακαταθήκη είναι και οι πολυάριθμες κτιριακές του εγκαταστάσεις. Ανάμεσά τους και το κτίριο στην οδό Κανάρη 4, που φιλοξενεί την Ελληνική Εταιρεία Ενδυμασιολογίας, που ιδρύθηκε επίσης χάρη στην πρωτοβουλία της Ιωάννας Παπαντωνίου.
Η σημερινή έκθεση «Δίασμα» χωρίζεται σε δύο μέρη. Στην αναδρομή της ιστορίας του Ιδρύματος Παπαντωνίου αλλά και στα μελλοντικά του σχέδια. Ένα Ίδρυμα που ξεκίνησε από το πατρικό σπίτι στο Ναύπλιο, τον κάποτε φούρνο του παππού για να εξελιχθεί σε έναν σημαντικό πολιτιστικό κόμβο, με την πρώτη του μεγάλη έκθεση του 1985 «Η ελληνική γυναικεία φορεσιά και το κόσμημα άλλοτε και τώρα», με εκθέματα από τους προἵστορικούς χρόνου και τον λαἵκό πολιτισμό έως τους σύγχρονους σχεδιαστές μόδας να λαμβάνει το βραβείο EMYA του Ευρωπαἵκού Μουσείου της Χρονιάς. Το Ίδρυμα Παπαντωνίου δεν στέκει στην αυτοαναφορικότητα. Με σημαντικούς δεσμούς με την Κύπρο στήριξε εξίσου το Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη, συμπράττοντας δύο χρόνια μετά την εισβολή στο να γίνει έρευνα για το ένδυμα, τη μουσική και τον χορό και συμβάλλοντας στο να του απονεμηθεί το ίδιο βραβείο.
Ανάμεσα στα εκθέματα μια προθήκη με ένα χάρτινο νυφικό, τσαλακωμένο και γεμάτο σύρματα αφηγείται την ιστορία μιας Κύπριας νέας γυναίκας, που σκόπευε να παντρευτεί την επόμενη ημέρα της εισβολής. Αντ’ αυτού το εγκατέλειψε ξεχασμένο σε μια ντουλάπα στο χωριό της διαφεύγοντας, για να μην το ξαναδεί ποτέ. Το νυφικό διασώθηκε και αφορμή για την ιστορία του είναι η εγκατάσταση «Το Νυφικό που δεν φορέθηκε ποτέ» από τις δύο καλλιτέχνιδες Μαριάννα Κωνσταντή και Ανδριάννα Νικολαΐδου.
Σε κάθε σημείο της έκθεσης διαπιστώνει κανείς πώς τα ρούχα έχουν τη δική τους αναπαραστατική δύναμη και τον δικό τους ερμηνευτικό κώδικα στη συμβολική τάξη των πραγμάτων. Μέσα από τη μελέτη της η Ιωάννα Παπαντωνίου κατανόησε ότι ο λαἵκός πολιτισμός δεν σταματά με το γραφικό στοιχείο αλλά στην ευρύτερη έρευνά της πρέπει να συμπεριληφθεί η μόδα, αποτέλεσμα των συνεχών οργανικών μετασχηματισμών της κοινωνίας.
Γι’ αυτό και στην έκθεση στέκουν πλάι πλάι, ισότιμα ένα φόρεμα του Paco Rabanne με μια ιστορική ρεντιγκότα του 18ου αιώνα. Ένα φόρεμα με πτυχώσεις του Issey Miyake από το 1994 μαζί με ένα φόρεμα της αείμνηστης Σοφίας Κοκοσαλάκη του 2005 ειδικά σχεδιασμένο για το Ίδρυμα. Μια δημιουργία της Vivienne Westwood από τη συλλογή Anglomania πλάι σε μια δημιουργία του Έλληνα Αιγυπτιώτη «βασιλιά της μουσελίνας» Jean Desses από τη δεκαετία του ’30 και ένα φόρεμα αμπίρ του 1819 από την εποχή του Ναπολέοντα…
Ο κύκλος της ζωής και οι ξεχωριστοί σταθμοί της με τη γένεση, τον αρραβώνα και τον γάμο έως το πένθος ανατρέχουν στις συναισθηματικές εναλλαγές του ανθρώπου σε όλες τις μεγάλες περιστάσεις, από τα στολίδια και την καρφίτσα που φορά στο καλπάκι του ένας νέος αρραβωνιασμένος άνδρας για να δηλώσει ότι είναι δεσμευμένος μέχρι το ανδρικό πανωφόρι από τα Μέγαρα που λόγω πένθους φοριέται πλέον ανάποδα αποκαλύπτοντας τα ξέφτια και τις κακοτεχνίες του και δηλώνοντας τον εσωτερικό πόνο, την αδυναμία και το τραύμα.
Στην ενότητα «φοράω τα καλά μου» ένα κλασικό ταγιέρ Chanel της δεκαετίας του ’20 συνυπάρχει και συνδιαλέγεται με νησιωτικές φορεσιές με τη βράκα τους από τη Λέσβο και τη Σκύρο. Ενώ μια πρωτοποριακή περίπτωση εμβάθυνσης στην ανθρωπολογική μελέτη σε διεθνές επίπεδο είναι η συλλογή γκαρνταρόμπας ατόμων σε όλο το διάστημα του βίου τους, μελετώντας μέσα από όλες τις διακυμάνσεις τους την προσωπικότητά τους και το πώς εξελίχθηκαν σε διαφορετικές περιόδους παράλληλα με τις κοινωνικές ζυμώσεις. Ελλείψει χώρου, μια άλλη ενδιαφέρουσα κίνηση είναι η πιστή αναπαραγωγή αυθεντικών ενδυμασιών του Ιδρύματος σε μέγεθος κλίμακας με κούκλες Barbie να φορούν τοπικές ενδυμασίες από τη συλλογή του, το 1970 από τη Φανή και τον Μωρίς Καζές.
Στην έκθεση ανακαλύπτουμε προοδευτικά το πέρασμα από τις ενδυματολογικές συνήθειες των παραδοσιακών κοινοτήτων, στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη μόδα. Την επιτέλεση του κοστουμιού στο θέατρο και την ομοιογένεια των στολών. Τη διαμόρφωση του αστικού ενδύματος στην Ελλάδα μέσα από τα «ευρωπαἵκά δάνεια» της βασίλισσας Αμαλίας και της Όλγας αλλά και την πρόσμειξη με στοιχεία από τοπικές φορεσιές. Τις επιρροές του ελληνικού πολιτισμού τόσο στους εγχώριους σχεδιαστές με το μίνι ‘60s φόρεμα του Γιάννη Τσεκλένη, εμπνευσμένο από την Καραγκούνα όσο και σε σχεδιαστές διεθνούς ακτινοβολίας, όπως ο Ζαν-Πωλ Γκωτιέ… Την αντιπαραβολή του prêt-à-porter με τις εφήμερες τάσεις και τη συνεχή ανανέωση των στιλ με την υψηλή ραπτική και τη γοητεία του διαχρονικού, θαυμάζοντας την πολύτιμη δαντελένια κάπα Dior, που φορούσε η Grace Kelly… Την επίδραση του φαινομένου της μόδας στους ανθρώπους με την ανάπτυξη κάθε διαφορετικής υποκουλτούρας, όπως εκείνης των πανκ ή των emo αλλά και τις επιπτώσεις της βιομηχανίας της μόδας, που είναι η δεύτερη πιο ρυπογόνα βιομηχανία στον κόσμο, στο περιβάλλον μέσα από τον διαχωρισμό του slow και του fast fashion.
Στο τέλος δεσπόζει η ενότητα με μερικά από τα πιο πολύτιμα αποκτήματα του Ιδρύματος. Όπως το φόρεμα υψηλής ραπτικής, εμπνευσμένο από το τσίρκο των David & Elizabeth Emanuel, που σχεδίασαν και το νυφικό της Πριγκίπισσας Νταϊάνα, οι δημιουργίες του Paul Poiret, το σπάνιο Delphos Peplos Dress του Mariano Fortuny με τη μυστική τεχνική των πτυχώσεων του που δεν μπορούν να αποκωδικοποιηθεί μέχρι σήμερα, μια δημιουργία του σχεδιαστή των μεγάλων βασιλικών αυλών του 190υ αιώνα Charles Frederick Worth αλλά και το κοστούμι της Μήδειας, που φόρεσε η Μαρία Κάλλας το 1961 στην Επίδαυρο σε σχέδιο Γιάννη Τσαρούχη και κατασκευή της Άννας Σικελιανού.
Το Ίδρυμα Βασίλη Παπαντωνίου «υφαίνει ένα πλεκτό πλέγμα πολιτισμού», εδώ και πενήντα χρόνια, όπως διαβάζουμε σε σημείο της έκθεσης. Πέρα από τη συμβολή του στη βιβλιογραφία με περισσότερες από 100 έντυπες εκδόσεις, κυρίως ακολουθεί κάθε τεχνολογική εξέλιξη, προωθώντας τη γνώση για το ένδυμα. Γι’ αυτό και μέσα από την τεχνητή νοημοσύνη ήδη υπάρχει ένα πρόγραμμα AI στην επίσημη ιστοσελίδα του, που προσφέρει απαντήσεις για βασικές ορολογίες και τεχνικές παραγωγής, που αφορούν σε αυτό.
«’Όνειρό μου είναι να προωθήσουμε τον πολιτισμό της μόδας αλλά και την ελληνική μόδα…» είναι το μήνυμα της Ιωάννας Παπαντωνίου, που στέκει στον τοίχο της εξόδου. Το Ίδρυμα συνεχίζει να επενδύει στο όνειρο με ένα μελετημένο και σοβαρά καθορισμένο όραμα για το ένδυμα, υπενθυμίζοντάς μας ότι ο ρόλος του είναι πολύπτυχος και σύμφυτος με τη ζωή, διατρέχοντας κάθε μικρή και μεγάλη μας στιγμή… Το να στεγαστεί το σκεπτικό της εμπνεύστριάς του σε ένα κατάλληλο κτιριακό κομμάτι είναι το επόμενο μεγάλο στοίχημα, που όλοι προσμένουμε να ευοδωθεί…
Μέσα από τη φωνή της σε ένα απόσπασμα από την εκπομπή Μονόγραμμα ακούμε την Ιωάννα Παπαντωνίου να μιλά για τους Έλληνες που αγάπησαν την Ελλάδα περισσότερο από όλους. Και σίγουρα εκείνη είναι μία από εκείνους…
INFO:
Μουσείο Μπενάκη, Κτίριο Οδού Πειραιώς 138
Πέμπτη, Κυριακή: 10:00 - 18:00, Παρασκευή, Σάββατο: 10:00 - 22:00
Έως 12/1/2025
