Καρυοθραύστης: Η κρυμμένη ιστορία πίσω από τη Ζαχαρένια Νεράϊδα για το μπαλέτο που έχει συνδεθεί με τα Χριστούγεννα
Η γνώριμη μελωδία από το pas de deux της Sugarplum Fairy ίσως να συντροφεύει τις πιο ζεστές χριστουγεννιάτικες αναμνήσεις, ντύνοντάς τες με ένα αίσθημα μαγείας.
Ο ρόλος της, αν και χρονικά ο πιο σύντομος στην ιστορία του μπαλέτου, παραμένει εμβληματικός, αποτελώντας όνειρο για κάθε πρωτοεμφανιζόμενη χορεύτρια. Η γλυκύτητα, η χάρη και η υπερβατική γοητεία της συγκεντρώνουν τις ουσιώδες ποιότητες που συγκροτούν τον πυρήνα της αρχετυπικής μορφής μιας μπαλαρίνας. Κάθε αναφορά στη Ζαχαρένια Νεραΐδα φέρνει στον νου ένα σύμβολο γιορτινής ελπίδας, τη λάμψη και το μεγαλείο των Χριστουγέννων αλλά και των παιδικών ονείρων. Αυτή η εικοσάλεπτη σουίτα από το ντουέτο της μυστηριώδους νεραΐδας, ήταν και ο λόγος της επιτυχίας ολόκληρου του μπαλέτου, που αρχικά δεν είχε και τόσο μεγάλη ανταπόκριση.
Περιέργως, ο χαρακτήρας της δεν υπήρχε στο παραμύθι «Ο Καρυοθραύστης και ο Βασιλιάς των Ποντικών» του E. T. A. Hoffmann ή στην εκδοχή του Αλέξανδρου Δουμά πάνω στις οποίες βασίστηκε το λιμπρέτο του κλασικού έργου. Η δωδεκάχρονη Κλάρα, ανιψιά του μάγου Ντροσελµάγιερ και ο μαγεμένος πρίγκιπας-Καρυοθραύστης ήταν οι δύο βασικοί πρωταγωνιστές. Όμως, θεωρήθηκε απαραίτητη και η ύπαρξη μίας ακόμα γυναικείας παρουσίας, αναδεικνύοντας τη χορευτική δεινότητα μίας ενήλικης χορεύτριας. Έτσι, επινοήθηκε ο ιδιαίτερος ρόλος της Ζαχαρένιας Νεραΐδας.
Μετά τη μεγάλη μάχη με τον στρατό των ποντικών και τον τρομερό βασιλιά τους, ο Καρυοθραύστης- πρίγκιπας, έχοντας απαλλαγεί από τα φοβερά μάγια, παίρνει μαζί του την Κλάρα στο Βασίλειο του Χιονιού και τη Χώρα των Ζαχαρωτών για να γιορτάσουν τη λύτρωσή του. Εκεί εξιστορώντας τις περιπέτειές τους, στη Ζαχαρένια Νεραΐδα, που κυβερνά το φανταστικό βασίλειο, θα παρακολουθήσουν ως τιμητική επιβράβευση επτά χορούς καθένας από τους οποίους εκπροσωπεί και ένα γιορτινό κέρασμα, όπως ο καφές και το τσάι, τα δώρα και τα λουλούδια. Ο δικός της χορός θα είναι και η κορύφωση της δεύτερης πράξης.
Σύμφωνα με άρθρο του John Nelson στο Royal Opera House, κατά την προετοιμασία του έργου, ο θρυλικός χορογράφος Μάριους Πετιπά, ζήτησε από τον συνθέτη Πιότρ Ίλιτς Τσαἵκόφσκι να δημιουργήσει μία μουσική ανάλαφρη «σαν τις σταγόνες νερού, που εκτινάσσονται από ένα σιντριβάνι». Και ο Τσαϊκόφσκι κατάφερε να εναρμονίσει τις νότες με τα βήματα, με τους ουράνιους ήχους ενός καινούριου μουσικού οργάνου, που ανακάλυψε στο Παρίσι, το 1891, της τσελέστα.
Η τσελέστα ένα μεταλλόφωνο, επινόηση του Γάλλου Ωγκύστ Μυστέλ ήταν κάτι μεταξύ ενός είδους γκλόκενσπιλ και μικρού πιάνου με μουσικό πληκτρολόγιο και πεντάλ. Τα πλήκτρα του συνδέονταν με μικρά τσόχινα σφυράκια, που έκρουαν μικρές μεταλλικές ράβδους, παράγοντας έναν ιδιότυπο ήχο, που σε μαγνήτιζε. Ο Τσαϊκόφσκι σίγουρος για αυτή την πρωτότυπη μουσική προσθήκη, που θα δημιουργούσε «τρομερή αίσθηση» στο κοινό, ζήτησε να μεταφερθεί υπό άκρα μυστικότητα στην Αγία Πετρούπολη, φοβούμενος μην ανακαλυφθεί πρωτύτερα από τους ανταγωνιστές του, Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ και Αλεξάντρ Γκλαζουνόφ.
Το σχέδιο λειτούργησε και την επόμενη χρονιά, στις 18 Δεκεμβρίου του 1892 στην πρεμιέρα του μπαλέτου προς τιμήν της Ρωσικής Μουσικής Εταιρείας στο Θέατρο Μαρίνσκι, οι θεατές προσπαθούσαν να διακρίνουν από πού προερχόταν αυτή η απόκοσμη μουσική χροιά.
Το ντουέτο της Ζαχαρένιας Νεραΐδας με τον Καβαλιέρο της σε υπέβαλλε με την ξεχωριστή του επισημότητα και τον διακριτικό μελαγχολικό του τόνο σε έναν κρυφό ονειρικό κόσμο. Πρώτη του ερμηνεύτρια ήταν η Ιταλίδα Antonietta Dell’Era από τον χορευτικό θίασο του Βερολίνου.
Το όνομα sugarplum παρέπεμπε στα γλυκά κονφί της εποχής με το κρυσταλλώδες περίβλημα και τον κρυμμένο καρπό στη μέση. Confi που παραπέμπει και στο «comfort», την παρηγοριά του να απολαμβάνεις κάτι γλυκό και ευχάριστο. Η παρηγοριά εδώ έχει ιδιαίτερη σημασία για τον Τσαϊκόφσκι. Έναν χρόνο πριν από την επίσημη παρουσίαση του μπαλέτου, ο συνθέτης έχασε τη μικρή του αδερφή, Σάσα, γεγονός που επηρέασε συνολικά την οπτική του για το έργο. Σύμφωνα με άρθρο του Gavin Plumley στη Guardian, ο Τσαϊκόφσκι ενδόμυχα παραλλήλισε τη μικρή Κλάρα με την αδερφή του, τροφοδοτώντας τη μουσική του με τις δικές τους χριστουγεννιάτικες μνήμες και δείχνοντας ακόμα περισσότερη ευαισθησία για το μπαλέτο. Ο ίδιος ήταν πλέον, ο Ντροσελμάγιερ, που με τις μαγικές του δυνάμεις καλούνταν να την προστατεύσει.
Σύμφωνα με τον Μουσικολόγο, John Roland Wiley, ο συνθέτης άφησε ένα κωδικοποιημένο μήνυμα στον ρυθμό της βασικής μελωδίας του αντάτζιο, μία φθίνουσα κλίμακα από νότες, που επαναλαμβάνεται σαν επίμονη προσευχή. Το απόσπασμα παρουσιάζει ρυθμική ομοιότητα με ένα χωρίο νεκρώσιμης ακολουθίας ης ρωσικής ορθόδοξης εκκλησίας, το «και όπως οι Άγιοι αναπαύσου». Ίσως, λοιπόν, αυτός να ήταν ένας αιώνιος φόρος τιμής στην αγαπημένη του αδερφή.
Η παραμυθένια αύρα, η γλυκιά προσμονή και η υπόσχεση των Χριστουγέννων, που σου χαρίζει σαν αίσθημα το συγκεκριμένο έργο και κυρίως το δημοφιλές ντουέτο της Ζαχαρένιας Νεραΐδας, είναι που το καθιστούν τόσο αγαπητό, ακόμα κι αν δεν έχει τόση πολυπλοκότητα και τεχνικές απαιτήσεις σε σχέση με άλλους καθιερωμένους ρόλους. Η Ζαχαρένια Νεραΐδα είναι μία άλλη «καλή νονά», που έρχεται να χορέψει το δικό της απελευθερωτικό, μαγικό ξόρκι, φέρνοντας ξανά τη χαρά των μικρών απολαύσεων. Στις διάφορες παραλλαγές του μπαλέτου, κάποιες φορές το ντουέτο παραλείφθηκε ή αποδόθηκε απλουστευτικά στην ίδια την Κλάρα και τον Καρυοθραύστη, όμως, τελικά επικράτησε η αρχική του διασκευή που τόσο είχε συνεπάρει τους πρώτους θεατές.
Εμβαθύνοντας λίγο παραπάνω στις πολλές και ενδιαφέρουσες ερμηνείες του, για πολλούς το έργο είναι μία τελετουργική προετοιμασία για τη μετάβαση στην εποχή της ενηλικίωσης και της πρώτης αγάπης. Μία νοσταλγική αναπόληση για έναν ονειρικό τόπο, μία άλλη γλυκιά Εδέμ, ή κατά τον όρο sehnsucht ένα καθηλωτικό αίσθημα, που σε έλκει προς μία περιπέτεια και έναν ανοίκειο τόπο. Ανακαλώντας και μία φράση του Λιούις Κάρολ, δημιουργού ενός άλλου φανταστικού κόσμου, της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων αυτή η αδιόρατη επιθυμία είναι σαν μία μακρινή, συναρπαστική «ενθύμηση μίας ανάμνησης», που αποζητάς χωρίς να μπορείς να προσδιορίσεις τον λόγο. Έργο του γερμανικού ρομαντισμού, ο Καρυοθραύστης παρουσιάζει χαρακτηριστικά μοτίβα, όπως το μεγάλο ταξίδι του ήρωα-πρωταγωνιστή και τις μεγάλες δοκιμασίες πριν από την προσωπική νίκη και ωρίμανση.
Ο Καρυοθραύστης με την ιδιαίτερη ιστορία, τη μουσική και τα σκηνικά του παραμένει η πιο νοσταλγική αναδημιουργία μίας παιδικής χριστουγεννιάτικης περιπέτειας στους μυστικούς τόπους της φαντασίας. Γι’ αυτό και η καθιερωμένη θέασή του κάθε χρόνο συνεχίζει να κρατά μια θέση ως ξεχωριστό κομμάτι των χριστουγεννιάτικων παραδόσεων ανά τον κόσμο. Και η Ζαχαρένια Νεραΐδα να στροβιλίζεται ως η ενσάρκωση της γλυκιάς απόλαυσης, που αγγίζει την καρδιά σου.
