Πόλα Ρέγκο -Η γυναίκα που ζωγράφισε την άμβλωση και έφερε την Πορτογαλία αντιμέτωπη με το πιο ένοχο μυστικό της

Τo 1999, οι γυναίκες στις αίθουσες του ιδρύματος Calouste Gulbenkian στη Λισαβόνα, ψιθύριζαν έκπληκτες μεταξύ τους.

Στους τοίχους, μπροστά τους, το μεγάλο κοινό μυστικό της Πορτογαλίας αποκαλυπτόταν στην πλήρη έκτασή του, με αφοπλιστική ειλικρίνεια αλλά και εικαστική αρτιότητα.

Κορίτσια με σχολικές ποδιές και νεαρές γυναίκες λίγο πριν ή λίγο μετά τη φρικτή διαδικασία μιας παράνομης άμβλωσης, κοιτούσαν τους επισκέπτες της έκθεσης μέσα από τους καμβάδες.

Το σοκ της αποτύπωσης μιας πρακτικής που αποτελούσε πραγματικότητα για εκατοντάδες γυναίκες επέδρασε -ευτυχώς - στην πορτογαλική κοινωνία και επηρέασε το αποτέλεσμα του σχετικού δημοψηφίσματος 8 χρόνια αργότερα.

Πίσω από τους πίνακες που αναφέρονται συχνά ως Abortion Pastels αλλά που στην πραγματικότητα ονομάζονται Untitled με αντίστοιχη αρίθμηση, βρισκόταν μια γυναίκα με τρομερό θάρρος.

Η Πόλα Ρέγκο γεννήθηκε το 1935 στη Λισαβόνα, δύο χρόνια μετά την ίδρυση του περίφημου «Νέου Κράτους», δηλαδή την εγκαθίδρυση του δικτατορικού καθεστώτος του Σαλαζάρ που συνέθλιψε τα δικαιώματα των γυναικών για τουλάχιστον 4 δεκαετίες.

Στο «Νέο Κράτος» του Σαλαζάρ, οι γυναίκες ήταν στην ουσία οικιακές μηχανές αναπαραγωγής, αφού απαγορευόταν να δουλεύουν, να βγάλουν διαβατήριο και να ανοίξουν λογαριασμό στην τράπεζα χωρίς τη γραπτή συγκατάθεση του συζύγου τους. Μάλιστα η αναθεώρηση του Αστικού Κώδικα που πέρασε το 1967, έχριζε τον πατέρα υπεύθυνο για τα παιδιά ακόμη και πριν γεννηθούν, γεγονός που καθιστούσε την άμβλωση εκτός του πλαισίου συζήτησης και στερούσε από τα σώματα των γυναικών την αυτοδιάθεσή τους.

Το βαθιά καθολικό καθεστώς Σαλαζάρ επέβαλε έναν από τους σκληρότερους νόμους κατά της άμβλωσης στον δυτικό κόσμο. Η άμβλωση δεν ήταν απλώς παράνομη, αλλά επέφερε ποινή φυλάκισης, με μοναδική εξαίρεση τις περιπτώσεις όπου υπήρχε επιβεβαιωμένος, σοβαρός κίνδυνος για τη ζωή της μητέρας ή του βρέφους. Στην περίπτωση αυτή, μια ειδική επιτροπή γιατρών αποφάσιζε τη διενέργεια μιας ουσιαστικά παράνομης αλλά μη ποινικά κολάσιμης άμβλωσης.

Αν και το εισιτήριο της Πόλα Ρέγκο σε μια άλλη, πιο ελεύθερη και δημιουργική ζωή ήταν ο προοδευτικός, άθεος και αντιφασίστας πατέρας της, το ενδιαφέρον της για τη ζωγραφική προήλθε από την αυστηρή και καθολική μητέρα της. Ήταν εκείνη που ζωγράφιζε καλά και με απίστευτη ταχύτητα και η μικρή Πόλα έπαιρνε ένα καβαλέτο και τη μιμούταν, προσπαθώντας να της τραβήξει την προσοχή.

Οι γονείς της έζησαν για κάποια χρόνια στο Λονδίνο, αφήνοντας την Πόλα να μεγαλώνει με τη γιαγιά της και τα παραμύθια που της έλεγε. Και ήταν τα παραμύθια που λειτούργησαν αργότερα σαν αφηγηματική αφορμή για να αποτυπώσει τις σκοτεινές πλευρές της ανθρώπινης ύπαρξης όπως η βία και η υποταγή, ο περιορισμός και η αυστηρότητα που είχαν χαρακτηρίσει τα παιδικά της χρόνια.

Μία από τις εκδοχές της για το παραμύθι της Χιονάτης, ο πίνακας Η Χιονάτη και η μητριά της, 1935, δείχνει μια γυναίκα να ελέγχει το εσώρουχο ενός μικρού κοριτσιού, για να επιβεβαιώσει την «αγνότητά» του. Αυτή η συνθήκη περιορισμού, ελέγχου και απέραντης ντροπής για τις φυσικές λειτουργίες του σώματος, πότισαν τα παιδικά και τα εφηβικά χρόνια της Ρέγκο αλλά και τις ζωές όλων των γυναικών στην Πορτογαλία.

Το 1952, η νεαρή Πόλα ξεκινά μια από τις ωραιότερες περιόδους της ζωής της ως φοιτήτρια στη σχολή Καλών Τεχνών Slade του Λονδίνου. Εκεί ξεχωρίζει σχεδόν αμέσως, παίρνει μαθήματα από τον Λούσιαν Φρόιντ, βλέπει άφθονο σινεμά και γνωρίζει τον ήδη δημοφιλή ζωγράφο Βίκτορ Γουίλινγκ, τον άντρα που ερωτεύτηκε και αγάπησε βαθιά ως το θάνατό του.

Τα πρώτα χρόνια της σχέσης τους, η ίδια έμεινε πολλές φορές έγκυος, καταφεύγοντας κάθε φορά σε επικίνδυνες, παράνομες αμβλώσεις. «Έκανα πολλές αμβλώσεις. Όχι μόνο εγώ, όλα τα κορίτσια στο Slade έκαναν, γιατί δεν υπήρχε αντισύλληψη και τους άντρες δεν τους ένοιαζε. Υπήρχαν όλες εκείνες οι συζητήσεις, «τι θα κάνω;», «θα μιλήσω στον τάδε μήπως βρει λίγο χρόνο να περάσει σε δει», «πήγαινε σε μια pub στο Soho, συνάντησε έναν γιατρό και ζήτα του να κλείσετε ραντεβού». Έτσι ήταν, όλες το έκαναν. Δεν θα τολμούσα τότε να επιστρέψω στους γονείς μου έγκυος», λέει η ίδια στο ντοκιμαντέρ «Paula Rego:Secrets and stories» του BBC, που σκηνοθέτησε ο γιος της.

Το 1957, αποφάσισε για πρώτη φορά να μην προχωρήσει σε άμβλωση και εγκαταστάθηκε στο Ερισέιρα της Πορτογαλίας. Ο Γουίλινγκ την ακολούθησε λίγο αργότερα, μετά τη γέννηση του πρώτου τους παιδιού και οι δυο τους παντρεύτηκαν το 1959. Μαζί έκαναν άλλα δύο παιδιά και εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο Λονδίνο τη δεκαετία του ‘70.
To 1984, 10 χρόνια μετά τη θρυλική Επανάσταση των Γαρυφάλλων και την αλλαγή του πολιτεύματος, o πορτογαλικός νόμος άλλαξε για να νομιμοποιήσει την άμβλωση …σε τρεις μόνο περιπτώσεις -τις σοβαρές επιπλοκές στην υγεία του βρέφους και της μητέρας και στην περίπτωση εγκυμοσύνης από βιασμό. Ωστόσο, ακόμη και αυτός ο νόμος, προέβλεπε το δικαίωμα του γιατρού να αρνηθεί την εγχείρηση.

Το 1998, τα αριστερά ρεύματα της πολιτικής πρότειναν προς διαβούλευση έναν νόμο ο οποίος θα νομιμοποιούσε την άμβλωση. Αν και πήρε τη σχετική έγκριση, ανακοινώθηκε σχεδόν αμέσως δημοψήφισμα, μετά από αντιδράσεις των κεντροδεξιών δυνάμεων. Το δημοψήφισμα είχε απογοητευτικά μικρή συμμετοχή και αποφασίστηκε ότι ο νόμος θα έπρεπε να κατατεθεί ξανά προς διαβούλευση, μετά το πέρας κάποιου διαστήματος.

«Το αποτέλεσμα με εξόργισε, γιατί μιλάμε για μια τεράστια υποκρισία. Όλες οι γυναίκες το έκαναν, μαθήτριες, φοιτήτριες, γυναίκες που ήταν ήδη μητέρες. Οι φτωχές γυναίκες των ψαράδων το έκαναν στην παραλία, χτυπούσαν την πόρτα και μας ζητούσαν χρήματα, επειδή είχαν ήδη 7 παιδιά και δεν μπορούσαν να τα αναθρέψουν. Πολλές γυναίκες πέθαιναν, πάθαιναν σηψαιμία, αποκτούσαν σοβαρά προβλήματα υγείας, κάποιες τις βοηθούσαν οι σύντροφοί τους να κάνουν άμβλωση γιατί τις συλλάμβαναν, συλλάμβαναν τις νοσοκόμες που τις βοηθούσαν και τις ίδιες τις γυναίκες. Γυναικεία σώματα ξεβάζονταν στην παραλία με πρησμένες κοιλιές», έλεγε η Ρέγκο το 2007.

Έτσι, τον Ιούλιο του 1998, λίγο μετά την αποτυχία του δημοψηφίσματος, η Ρέγκο αγόρασε σχολικές ποδιές και με μοντέλο τη βοηθό και φίλη της, Lila Nunes, δημιούργησε τους 10 πίνακες σε διάστημα περίπου 6 μηνών.

Οι 10 πίνακες, στους οποίους πολλοί αναφέρονται και ως Abortion Pastels, ονομάζονται στην πραγματικότητα Untitled -ενδεχομένως γιατί ως θέμα ανήκε ακόμη στη σφαίρα του άρρητου για την ίδια, αλλά και την κοινωνία.

Νεαρές γυναίκες με ποδιές ή φορέματα, ξαπλώνουν με ανοιχτά τα πόδια πάνω σε κρεβάτια ή καρέκλες, κοιτούν ενίοτε τον θεατή, διπλώνονται από την επίπονη διαδικασία, μοιάζουν εξαντλημένες. Αν και μαθήτριες, οι γυναίκες στους πίνακες της Ρέγκο μοιάζουν απροσδιορίστου ηλικίας -θα μπορούσαν να είναι μεγαλύτερες, ενήλικες, ήδη μητέρες άλλων παιδιών, δηλαδή όλες οι γυναίκες.
Χωρίς ίχνος αίματος ή γύμνιας, καθώς «αυτό θα έκανε τον κόσμο να αποστρέψει το βλέμμα του» η Ρέγκο στερεί την ηδονοβλεπτική ματιά στον πόνο, απορρίπτοντας την ζωγραφική παράδοση της γυμνής γυναίκας «σκλάβας» και μοιάζει να θέτει έμμεσα αλλά ξεκάθαρα το ερώτημα «είναι αυτές οι εγκληματίες του κοινωνίας;».

H Ρέγκο ανατρέπει σαρωτικά όλες τις συμβάσεις όπως το δίπτυχο «αγίας-πόρνης» που χαρακτήριζε στη συντριπτική τους πλειοψηφία τις αναπαραστάσεις των γυναικών στην τέχνη, την ηδονοβλεπτική προσέγγιση του male gaze, βάζοντας τις γυναίκες σε κάποιους από τους πίνακες να κοιτάζουν τον θεατή, αλλά και την χαρακτηριστική ξαπλωμένη γυμνή φιγούρα, που εδώ δεν προ(σ)καλεί τον θεατή αλλά βρίσκεται σε μια φρικτή και επικίνδυνη συνθήκη.

Όποιος γνωρίζει το έργο της Ρέγκο, αντιλαμβάνεται όλες τις αμφισημίες με τις οποίες «παίζουν» οι συγκεκριμένοι πίνακες και όχι μόνο -η στάση των γυναικών σε κάποιους από πίνακες παραπέμπει στην αναμονή ενός γιατρού αλλά και στην ερωτική πράξη.

Μετά την έκθεση στο Calouste Gulbenkian, οι πίνακες εκτέθηκαν και σε άλλες περιπτώσεις. Τα σκίτσα, ωστόσο, χρησιμοποιήθηκαν σε εφημερίδες και φυλλάδια υπέρ της νομιμοποίησης της άμβλωσης και επηρέασαν καθοριστικά το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος του 2007, που έδωσε στις γυναίκες την πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες υγείας.

Η Πόλα Ρέγκο πέθανε στις 22 Ιουνίου του 2022, ένα χρόνο μετά τη μεγαλειώδη έκθεση που διοργάνωσε η Tate, τιμώντας το σύνολο του έργου της.