Εύα Νάθενα -«Πώς έκανα τη “Φόνισσα” κινηματογραφική ταινία»

Το κορυφαίο αφήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Η Φόνισσα» μεταφέρεται για πρώτη φορά στον κινηματογράφο. Η Εύα Νάθενα, εικαστικός και σκηνογράφος, βάζει την σκηνοθετική της υπογραφή και διηγείται την δημιουργική και πολυετή περιπέτεια για να γίνει τ΄όνειρό της, ταινία.

«Αυτή η ιστορία ξεκίνησε δεκατρία χρόνια πριν, όταν έλαβα δώρο ένα laptop και αποφάσισα να το εγκαινιάσω μ΄έναν φάκελο που έβαλα στην επιφάνεια εργασίας με τον τίτλο “ταινία”. Δίσταζα να γράψω “Φόνισσα” και να φανερώσω όποιο όνειρο ή βλέψη είχα γι' αυτό το κείμενο .

»Είχα διαβάσει μικρή το βιβλίο και είχα τρομάξει με το μέγεθος –μ΄ αυτό που είχα διακρίνει. Όταν μετά τα 18, διάβασα τα Άπαντα του Παπαδιαμάντη και ξαναδιάβασα την “Φόνισσα”, συνειδητοποίησα ότι “δεν την διαβάζω αλλά με διαβάζει”. Κάτι με συνέδεε μ΄αυτό το αφήγημα. Κάτι στο οποίο για χρόνια επέστρεφα νοερά, ώσπου ν΄ανοίξω αυτόν τον φάκελο, πολύ αργότερα.

«Μ΄ αυτή την φράση άρχισα να μιλάω και στους ηθοποιούς, ότι “αυτό το αφήγημα με διάβαζε τόσα χρόνια”. Όταν κάναμε την προεργασία της ταινίας και, αφού είχαμε αρχίσει πια να μπαίνουμε όλη η ομάδα στα βαθιά, ο φίλος ψυχίατρος Αριστομένης Ματσάγγας μου΄ στειλε δώρο το βιβλίο του Ελύτη “Η μαγεία του Παπαδιαμάντη”. Κι αυτό ήταν η καταλυτική απάντηση στο γιατί γίνεται αυτή η ταινία. Για μένα η “Φόνισσα” ήταν ένα μυστήριο προς ανακάλυψη. Το παραλλήλισα με τις επιτύμβιες στήλες, που μελετούσα φοιτήτρια, στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Εκτός απ΄τις ιστορίες που διέκρινα πάνω τους, καθώς αναπαραστούσαν σκηνές, καταλάβαινα ότι από κάτω υπάρχει “κάτι”. Σαν κάθε επιτύμβια στήλη να ΄χει τον δικό της κώδικα προς ανακάλυψη, μπήκα μέσα σ΄αυτά τα αριστουργήματα, μαγεμένη απ΄τα μαθηματικά και τις αναλογίες. Αυτή η γνώση των αναλογιών και η μύηση στη χρυσή τομή, είναι ίσως, ό,τι καθόρισε την υπόλοιπη ζωή μου. Κάπως έτσι βάθαινα και στο βιβλίο αυτό του Παπαδιαμάντη, διακρίνοντας ότι δεν είναι μόνον αυτό που φαίνεται.

«Ο Παπαδιαμάντης συνδυάζει μ΄έναν μοναδικό τρόπο, δύο γλώσσες: τη λόγια και την ομιλούσα. Τη λόγια την αντιλαμβανόμουν πάντα τόσο αναπαρασταστική, σχεδόν κινηματογραφική. Η ομιλούσα, μπήκε στην ταινία σχεδόν ατόφια.

»Γνωρίζοντας πολύ καλά τους μύθους και τις παραβολές, λάτρης της αρχαίας γνώσης, ο ίδιος, λειτουργεί με τα σύμβολά τους. Ήδη στα ονόματα που δίνει στους ήρωές του, αυτό διαφαίνεται -η κόρη της Χαδούλας, η Αμέρσα, είναι προσωνύμιο της θεάς Αρτέμιδας, της α-συζύγου, της α-ζύγου κόρης. Οι άντρες στη “Φόνισσα” έχουν το όνομα κοινό: ο Γιάννης ο Φράγκος, ο Γιάννης ο Καμπαναχμάκης, ο Γιάννης ο Λυρίγκος, ο Γιάννης ο Περιβολάς, ο Αη Γιάννης ο Κρυφός. Ενώ οι γυναίκες έχουν δαχτυλικό αποτύπωμα: Χαδούλα η Φραγκογιαννού, Δελχαρώ, Αμέρσα, Κρινιώ, Μαρουσώ... Ψάχνοντας τον μύθο του τι σημαίνουν αυτά τα ονόματα, έχεις ήδη διαβάσει το δεύτερο επίπεδο του αφηγήματος, κι από εκεί και πέρα υπάρχουν άπειρα ακόμα. Για μένα, το αφήγημα αυτό είναι ο κώδικας Ντα Βίντσι μιας σκοτεινής πτυχής της ελληνικής πραγματικότητας.

»Με την Κατερίνα Μπέη, στην οποία ζήτησα να γράψει το σενάριο, δουλέψαμε πολύ στενά και με μεγάλο ζήλο. Αλλάξαμε κάποια πράγματα στη δομή, στη ροή του αφηγήματος και προσθέσαμε όσα πρόσθεσε η ίδια η Ιστορία. Με τη Μαρία Τουγιανίδου, που έκανε την ιστορική-επιστημονική τεκμηρίωση της ταινίας, εμβαθύναμε σε πολλούς μελετητές του Παπαδιαμάντη και διανύσαμε μεγάλη διαδρομή. Με πρώτο τον Γκι Σονιέ Σονιέ, φιλόλογο-ερευνητή, που έγραψε για “το ψήλωμα του νου”, μετά τον Ασλανίδη, ψυχίατρο-ποιητή-συγγραφέα, τον Νίκο Τριανταφυλλόπουλο που αφιέρωσε την ζωή του στον Παπαδιαμάντη, τον Κουράκη, καθηγητή εγκληματολογίας, αλλά και τον Κύπριο ψυχαναλυτή Νικόλα Εύζωνα, που΄χει εκπονήσει στην Σορβόννη την εξαιρετική διατριβή “Η ερωτική επιθυμία στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη” (μάλιστα με επιβλέποντα καθηγητή τον Σονιέ) και πολλούς άλλους. Και ενώ όλα είναι συμβολικά σ΄αυτό το αφήγημα και χρειάζεται ένας μεγεθυντικός φακός για να οδηγηθείς σε μια αναπαραστατική πραγματικότητα, ωστόσο η Ιστορία των νεότερων χρόνων στη χώρα μας και όσα αποτίμησε, υπήρξαν καταλυτικά. Η σεναριογράφος εστίασε σ΄αυτό».

Περί προικός…

«Το 1836 η δημογεροντία της Σκοπέλου, έστειλε ένα γράμμα στην κυβέρνηση ζητώντας να καταργηθεί ο νόμος της προίκας, ‘’για να παύσουν οι ανομολόγητοι φόνοι θηλέων βρεφών’’. Ήξεραν δηλαδή, χρόνια πριν, ότι σκοτώνουν τα κοριτσάκια στην γέννα τους, ατιμωρητί. Και γράφει αυτό το αφήγημα-καθρέφτη ο Παπαδιαμάντης, κι όμως δεν τολμάμε να καθρεφτιστούμε μπροστά του, μέχρι και σήμερα. Να δούμε πόσα κορίτσια χάθηκαν, στο πέρασμα του αιώνα! Αρκεί να πούμε ότι ο νόμος της προίκας καταργήθηκε στην Ελλάδα το 1983!

»Η ταινία ξεκινάει με τους στίχους ενός παραδοσιακού τραγουδιού: “Από τούτα τα παιδιά (τα αγόρια) να΄χα καμιά δεκαριά, και τις τσούπρες τις κακές, ρίξτες στις φραγοσυκιές. Από τούτα τα παιδιά να΄χα καμιά δεκαριά, κι από τ΄άλλα τα παιδιά (τα κορίτσια) ούτε ρίζα ούτε κλαριά”. Το τραγούδι αυτό, σε διάφορες παραλλαγές σε μέρη της Ελλάδας, μεγάλωσε πλήθος γυναικών. Γυναίκες που ήταν πεπεισμένες ότι πρέπει να μεγαλώσουν τις κόρες τους πολύ σκληρά -όπως κι οι ίδιες, για ν΄αντέξουν αυτό που τις περίμενε, δίνοντάςτους κακοποιητικά αντισώματα».

Η μεγάλη περιπέτεια

«Ξεκίνησα 13 χρόνια πριν να δουλεύω ουτοπικά την ταινία αυτή, εικαστικά. Η αισθητική του Παπαδιαμάντη περιέχει μια ηθική μέσα της. Αυτό με γοήτευε πάντα. Αρχισα να δουλεύω αυτή την περίεργη αισθητική-ηθική που διάβαζα. Διάβαζα δυνατά τις φράσεις, γιατί ήθελα να τις ακούω. Εκανα την εικόνα ήχο και τον ήχο εικόνα.
»Δούλευα ήδη τρία χρόνια το υλικό αυτό όταν στάθηκα μπροστά στον Αλεξάντερ Πέιν, με θάρρος, και του είπα ότι πρέπει να΄ θει στην Ελλάδα να κάνει μια ταινία. “Δως μου ένα καλό σενάριο”, ήταν η απάντηση. “Η Φόνισσα” του Παπαδιαμάντη’’, ήταν η δική μου. Το σημείωσε στο μπλοκάκι του και μου΄δωσε ένα άτυπο ραντεβού σ΄ένα χρόνο. Εναν χρόνο μετά, πράγματι βρεθήκαμε, αλλά δεν το΄χε διαβάσει. “Θα το κάνει κάποιος άλλος” είπα, σχεδόν από μέσα μου.

»Εφτά χρόνια μετά και εν μέσω κορονοϊού, είπα αυτή την ιστορία σε μια παρέα στην Επίδαυρο, με την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη παρούσα. Ένας σκηνοθέτης απ΄την παρέα είπε “Θα κάνω εγώ αυτή την ταινία, πάντα ήθελα”. Εκείνο το ίδιο βράδυ πήρα την Κατερίνα Μπέη, της ανέθεσα το σενάριο και ξεκινήσαμε. Ένα σχήμα ανθρώπων με προσδοκίες, και δέος μαζί.
»Οκτώ φορές διορθώθηκε το σενάριο, όταν πέρασε για λίγο, στα δικά μου χέρια. Η αγωνία μου ήταν να αναπαραστήσω το σενάριο εικαστικά, να φτιάξω τον κόσμο που είχα οραματιστεί.

»Δούλεψα σ΄ ένα μοναστήρι, Πάσχα στην Επίδαυρο -φιλοξενήθηκα σ΄ένα κελί. Πήγαινα κάθε πρωί κι έφευγα το βράδυ, μπαίνοντας, χωρίς να το επιδιώξω, στον ιερατικό κόσμο του Παπαδιαμάντη. Εκεί ορίστηκε και επισήμως επιστημονική-ιστορική σύμβουλος, η Μαρία Τουγιαννίδου -είχε ήδη αρχίσει να δουλεύει μαζί μου. Έκανε έρευνα και πιστοποίησε τα πάντα, όσα θέλαμε να πούμε μαζί με την Κατερίνα Μπέη.
»Η βία των αντρών που επέφερε η πατριαρχική κοινωνία μας, έχει αναγνωριστεί ως σήμερα, με πολλούς τρόπους. Η ταινία, όμως, αυτή ήθελε να μιλήσει για την βία των γυναικών προς τις γυναίκες, κι αυτό ήταν το πιο επώδυνο. Οι γυναίκες διένυσαν δεκαετίες, προορισμένες, σχεδόν αναγκασμένες να το κάνουν αυτό. Αλλά και οι άντρες τότε, ήταν καταδικασμένοι και κακοποιημένοι από πατεράδες και μανάδες, που τους μεγάλωναν ευνουχισμένους. Στην ταινία δείχνουμε αυτήν την απροστάτευτη πλευρά των ανδρών -του αγοριού που δεν θέλει να πυροβολήσει, αλλά ο πατέρας του το αναγκάζει να το κάνει.

»Η Φωτεινή Τσαλίκογλου λέει, πως “Ο άντρας πρέπει ν΄ανταποκριθεί στην εικόνα του πυλώνα της οικογένειας. Οι ρωγμές δεν του επιτρέπονται. Γι’ αυτό, πολλοί ξεσπούσαν στο αλκοόλ και σε βίαιη συμπεριφορά”. Η δε Ελισάβετ Μπαρμπαλιού επισημαίνει, πως “για αιώνες, οι πόλεμοι έφτιαχναν άνδρες πολεμιστές με σιδερένια καρδιά. Οι θάλασσες τους έπαιρναν μακριά και η φτώχεια τούς ξενίτευε. Ο απόηχος του τραύματος που άφηνε πάντα πίσω… σκόρπιζε πόνο και δυστυχία.” Οι άνδρες στον Παπαδιαμάντη είναι ακριβώς έτσι, εξαντλημένοι και απονευρωμένοι από καταχρήσεις και απουσία.

»Κάποια στιγμή, το σκηνοθετικό σχήμα με το οποίο είχαμε ξεκινήσει δεν προχωρούσε και επήλθε η λήξη μιας συνεργασίας. Αυτά τα πράγματα είναι πάντα στενάχωρα, όμως οι βασικοί ηθοποιοί είχαν κλειστεί και δεν υπήρχε χρόνος για αναβολές. Έπεσαν πολύ ισχυρά ονόματα τότε στο τραπέζι για τη σκηνοθεσία της ταινίας. Και μια μέρα ο παραγωγός μας, ο Διονύσης Σαμιώτης, μου πρότεινε με θάρρος, να την κάνω εγώ! Η μόλις μια ταινία μικρού μήκους που είχα σκηνοθετήσει στο πλαίσιο ενός εργαστηρίου με νέους στις φυλακές του Αυλώνα, έγινε το όχημά μου και το εισιτήριο γι΄αυτό το ταξίδι.

»Είχε όμως προηγηθεί και ο Δημήτρης Παπαδημητρίου, που καθόρισε πολλά. Γιατί ήταν ο πρώτος που μου΄πε ότι πρέπει να σκηνοθετήσω εγώ την “Φόνισσα”, με επιχειρήματα που μ΄επηρέασαν κι έτσι μπόρεσα να τ΄ακούσω, όταν μου προτάθηκε. Του οφείλω την μετακίνηση του μυαλού μου προς αυτή την κατεύθυνση. Αλλιώς δεν θα το αποφάσιζα. Ευτυχώς ανέλαβε και τη μουσική της ταινίας κι έτσι στήριξε από κοντά αυτή την απόφαση.

Η Φραγκογιαννού, στο πέρασμα του 20ου αιώνα, είδε το πνίξιμο των κοριτσιών ως πράξη σωτηρίας. Είχε καταλογισμό όταν το έκανε, εντούτοις πίστευε ότι προλαμβάνει το προδιαγεγραμμένο κακό που περίμενε τα κορίτσια

»Έβαλα τις δύο τέχνες μου, την εικαστική και τη μουσική, πυλώνες σε ό,τι ακολούθησε. Η σπουδή μου στο κλασσικό τραγούδι και η θητεία μου σε χορωδία, ήταν οδηγός για να μπορέσω να δουλέψω το υποκριτικό κομμάτι με τους ηθοποιούς. Κάλεσα τη μεσόφωνο Αννα Παγκάλου, αγαπημένη φίλη και συνεργάτιδα, να εφαρμόσει μαζί μας τη μοναδική της μέθοδο, και να μας βοηθήσει να “κουρδίσουμε” τους ηθοποιούς, ώστε να παίξουν στην “ίδια” ταινία. Εγώ την γνώριζα ήδη, αλλά τώρα έμελλε να τη μοιραστούμε όλοι. Αυτή η συνέπεια ήταν το ζητούμενο: εικαστική, αισθητική, πνευματική και υποκριτική. Κι έγινε μια ζύμωση εξαιρετική αυτού του εγχειρήματος και όλα πήγαν καλά.

»Με τους ηθοποιούς προσπάθησα να φτιάξω μια ομάδα που θα μοιραζόμασταν την ανασκαφή αυτής της εποχής. Μαζί με το σενάριο, τους παρέδωσα σ΄ένα χοντρό ντοσιέ, τα πιο βασικά κείμενα, τις πιο σημαντικές διατριβές απ΄όσα είχα διαβάσει όλα αυτά τα χρόνια, για να ξεκινήσουμε απ΄την ίδια αφετηρία.
»Από εκείνη την πρώτη μέρα στην Επίδαυρο, ήταν δεδομένο ότι η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη θα ήταν η Φραγκογιαννού. Σε νεαρή ηλικία την υποδύεται η Γεωργιάννα Νταλάρα. Μητέρα της η Μαρία Πρωτόπαππα. Η Πηνελόπη Τσιλίκα, η Ελενα Τοπαλίδου και η Νίκη Παπανδρέου, είναι οι κόρες της. Παίζουν: Μαρία Σκουλά, Μιχάλης Οικονόμου, Δημήτρης Ημελλος, Αγορίτσα Οικονόμου, Γιάννης Τσορτέκης, Χρήστος Στέργιογλου, Στάθης Σταμουλακάτος, Γαλήνη Χατζηπασχάλη, Ολγα Δαμάνη, Ερση Μαλικένζου, Βερόνικα Δαβάκη κ.ά».

Ο τόπος και οι άνθρωποι

»Η ταινία ξεκίνησε στην Κρήτη. Ήταν σαν τάμα. Έψαχνα μια εκκλησία που να θυμίζει το εξωτερικό του Αη-Γιάννη του Κρυφού -το καταφύγιο όσων είχαν κρυφές, ανομολόγητες αμαρτίες. Ήθελα κάθε φορά που η Φραγκογιαννού ανεβαίνει στο ναό, αυτό να΄ναι ο Γολγοθάς της. Ένα τέτοιο ξωκλήσι υπάρχει στην υψηλότερη κορυφή του Ψηλορείτη. Κι έτσι ανεβήκαμε στα 2.500 μέτρα… Ήταν το πρώτο γύρισμα, πέρυσι τον Οκτώβρη. Το δεύτερο ήταν η στέρνα με τα κοριτσάκια, που έγινε επίσης νωρίς, για να μην βουτήξουμε στο νερό τα παιδιά μες το χειμώνα. Τα υπόλοιπα γυρίσματα έγιναν στην Μάνη, το Νοέμβρη του ΄22 και ως τα Χριστούγεννα είχαν ολοκληρωθεί. Πήγαμε σ΄αυτό το βουνό σαν τεράστιο κήτος, μ΄ένα γκρεμισμένο χωριό, πάνω στην κορυφογραμμή, σαν φάντασμα, χωρίς πόρτες και παράθυρα, μ΄έναν άξιο τεχνίτη πετρά και την ομάδα του. Και κάναμε στην κυριολεξία, γλυπτική στο τοπίο. Όλοι οι άνθρωποι που δούλεψαν σ΄αυτό το εγχείρημα ήταν άξιοι και πολύτιμοι. Μακρύς ο αριθμός.

» Θα'θελα αυτός που θα δει την ταινία να στοχαστεί το παρελθόν του, από πού προέρχεται. Εκεί περιμένουν κλειδωμένα τα περισσότερα. Η μνήμη, είναι κυτταρική. Το΄χω βιώσει προσωπικά».

Ο Παπαδιαμάντης και το #metoo

«Το μέγα θέμα είναι ο πόλεμος των δύο φύλων και δεν νομίζω πως είναι προορισμένος να τελειώσει ποτέ. Η γυναίκα αγωνίζεται σθεναρά να κατακτήσει αυτό που της έχουν πάρει εδώ και αιώνες, και ο αγώνας αυτός, γίνεται συχνά αδέξια. Επιπλέον, το #metoo επιφέρει νέα δεδομένα και αλλαγές αναμοχλεύοντας και το παρελθόν.

»Το 2013 η γυναικοκτονία -εξέλιξη της επιλεκτικής εμβρυοκτονίας, έφτασε σύμφωνα με την ΟΥΝΕΣΚΟ να μετρά 120 εκατομμύρια θύματα παγκοσμίως. Και τώρα πια μιλάμε για 200 εκατομμύρια.
»Η Φραγκογιαννού, στο πέρασμα του 20ου αιώνα, είδε το πνίξιμο των κοριτσιών ως πράξη σωτηρίας. Είχε καταλογισμό όταν το έκανε, εντούτοις πίστευε ότι προλαμβάνει το προδιαγεγραμμένο κακό που περίμενε τα κορίτσια».

Αντί επιλόγου

«Όπως γράφει ο Παπαδιαμάντης, η ηρωίδα του, γονατίζοντας, πνίγεται μέσα στην παλίρροια, ανάμεσα στην ακτή και τον βράχο του Αη Σώστη, εν μέσω ανθρώπινης και θείας δικαιοσύνης. Δεν επιθυμεί να την γλιτώσει απ΄την τιμωρία, αλλά δεν την παραδίδει βορά στην εκδικητικότητα της κοινωνίας. Και μας υπενθυμίζει αυτόν τον "παράξενο τρόπο των Ελλήνων”, που μνημονεύουν πολλοί συγγραφείς …

»Ο Ελύτης έγραψε το 1976 για τη “Φόνισσα”: “Μια μέρα, το παρελθόν θα μας αιφνιδιάσει με τη δύναμη της επικαιρότητας του. Δεν θα’ χει αλλάξει εκείνο, αλλά το μυαλό μας”. Κι η ταινία ξεκινάει μ’αυτή τη φράση».

Δείτε το τρέιλερ της Φόνισσας

«Η Φόνισσα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη θα κυκλοφορήσει στις ελληνικές αίθουσες στις 30 Νοεμβρίου 2023.