Katy Hessel: «Στεκόμαστε στους ώμους των γυναικών που υπήρξαν πριν από εμάς»
Η χαρισματική Ιστορικός Τέχνης στην πρώτη της επίσκεψη στην Αθήνα στο πλαίσιο του δεύτερου Φεστιβάλ Wow-Women of the World, της μεγαλύτερης διοργάνωσης για γυναίκες, θηλυκότητες και non-binary άτομα, στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, μιλά για τις γυναίκες και τον ρόλο τους στην τέχνη, με αφορμή το πολυσυζητημένο της βιβλίο «Η ιστορία της τέχνης χωρίς άντρες».
Θα μπορούσες να την ακούς να μιλά για ώρες. Γιατί η Katy Hessel με τον πηγαίο ενθουσιασμό της για την τέχνη και για τις γυναίκες καλλιτέχνιδες, που όπως χαρακτηριστικά είπε, υπήρχαν ανέκαθεν στη διαδρομή της ιστορίας, σε συμπαρασύρει σε αυτή τη ζωτική επιθυμία να μάθεις ακόμα περισσότερα. Για το πώς ακόμα και με έναν υποδόριο τρόπο, οι γυναίκες πάντα έβρισκαν τον τρόπο να ανατρέψουν τη δυναμική των φύλων και να εισέλθουν στην ιστορία της τέχνης, αφήνοντας τα δικά τους συμβολικά ίχνη.
Όπως η Φλαμανδή ζωγράφος του 16ου αιώνα Clara Peeters, η οποία μέσα σε έργα νεκρής φύσης, που θεωρούνταν υποδεέστερη θεματική, κατάλληλη και για γυναίκες, ζωγράφισε κρυφά περισσότερες από 11 μικρές αυτοπροσωπογραφίες πάνω σε φαινομενικά ασήμαντα, περίτεχνα κύπελλα, ως μία πράξη αντίστασης. Ή η φημισμένη Artemisia Gentileschi, η οποία ξεπερνώντας τον ατιμωτικό βιασμό της, από έναν φίλο του μεγάλου ζωγράφου πατέρα της, έφτασε να δέχεται αναθέσεις έργων, για τα οποία οι παραγγελιοδότες ζητούσαν ως όρο να τα παραλάβουν απευθείας από τα «θεϊκά της χέρια».
Κι όμως σε μία λεζάντα μουσείου η Hessel το μόνο που βρήκε ως πληροφορία ήταν ότι ήταν απλώς κόρη του μεγάλου Orazio Gentileschi και σύγχρονη του Caravaggio.
Η ίδια ξεκίνησε δημιουργώντας τον Οκτώβριο του 2015 τον λογαριασμό της The Great Women Artists στο Instagram. Αφορμή μία επίσκεψή της στην Artfair του Λονδίνου, όπου δεν κατάφερε να συναντήσει το έργο καμίας γυναίκας δημιουργού. Έχοντας μόλις αποφοιτήσει, από το UCL, η ίδια έθεσε στον εαυτό της ένα στοιχειώδες ερώτημα. Μπορώ απ’ την άκρη του μυαλού μου να ανακαλέσω 20 γυναίκες καλλιτέχνιδες; Η απάντηση ήταν αρνητική…Ομοίως, μια πρόχειρη αναζήτησή της στο Instagram έφερε μηδενικά αποτελέσματα.
Γι΄ αυτό και αποφάσισε να δημιουργήσει η ίδια ένα «ελεύθερο εργαλείο» γνώσης και αποκατάστασης της αλήθειας. Η ανταπόκριση ήταν τεράστια. Έκτοτε, η Hessel διερευνά σε βάθος τις ιστορίες γυναικών, που εμπνέουν μέσα από το podcast της και τη στήλη της στην Guardian. Ο μεγαλύτερος φόρος τιμής της σε αυτές, όμως, είναι το βιβλίο της, που εκδόθηκε τον Σεπτέμβριο του 2022. Σε αυτό προβάλλονται γυναίκες καλλιτέχνιδες κάθε ηλικίας, εθνικότητας και δημιουργικού πεδίου από τον 14ο αιώνα μέχρι και τη δεκαετία του ‘90. Το βιβλίο είναι και μία απάντηση στη Βίβλο των παιδικών της χρόνων, το Χρονικό της Τέχνης του E.H, Gombrich, που ακόμα και μετά τη 16η επανέκδοσή του δεν είχε παρά μία και μοναδική αναφορά σε γυναίκα καλλιτέχνη.
Για την Hessel, οι γυναίκες στην ιστορία της τέχνης δεν είναι απλώς μούσες, αλληγορίες ή εξιδανικευμένες απεικονίσεις γυμνού κάλλους, αλλά αυθύπαρκτες οντότητες, δημιουργοί με τη δική τους αξία. Ακόμα και οι μυθολογικές ή βιβλικές αναπαραστάσεις αρπαγής γυναικών και η έννοια της σεξουαλικής βίας, που έχει διαποτίσει την οπτική μας κουλτούρα ως κάτι το σύνηθες, πρέπει να νοηματοδοτηθεί αλλιώς κατά τον τρόπο που ερμηνεύουμε ένα έργο.
Η ανάγκη να επανεκπαιδεύσουμε τη ματιά και την αντίληψή μας είναι μία προσπάθεια συλλογική. Κι αν η εποχή μας, όπως δήλωσε, είναι η καλύτερη δυνατή για να είσαι καλλιτέχνης, η ανάγκη να διεκδικούμε συνεχώς τα αυτονόητα δεν σταματά εδώ. Η Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου, για παράδειγμα, μετά από 276 συναπτά έτη παρουσίας της ως θεσμού, μόλις πέρυσι φιλοξένησε αναδρομική έκθεση γυναίκας ζωγράφου στην κύρια αίθουσά της.
Το ταξίδι της στην Αθήνα την τροφοδότησε με νέο υλικό για σκέψη. Όπως το γεγονός ότι υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι μύθοι να παγιωθούν ως πραγματικότητα. Στη χώρα όπου γεννήθηκε η δημοκρατία η Θεά Αθηνά κέρδισε την προστασία της πόλης από μία παραπάνω ψήφο, προερχόμενη από γυναίκα πολίτη και αυτό από μόνο του σήμανε το τέλος του δικαιώματός των γυναικών να ψηφίζουν. Ή το παράδοξο ότι τις μεγάλες τραγικές ηρωἵδες, όπως η Μήδεια και η Αντιγόνη τις υποδύονταν αποκλειστικά άντρες ηθοποιοί.
Το βιβλίο της Katy Hessel, την ημέρα της παρουσίασης εξαντλήθηκε. Κάθε διαθέσιμο αντίτυπο βρέθηκε στα χέρια των ένθερμων ακόλουθών της αλλά και ελληνίδων δημιουργών, που ήρθαν σε πρώτη επαφή μαζί της κατά την υπογραφή τους. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι οι λευκές σελίδες των επόμενων βιβλίων της θα γεμίσουν με ζωηρές αναφορές στο έργο τους. Η ίδια μας παραχώρησε πολύτιμο χρόνο από το γεμάτο πρόγραμμά της, μιλώντας για αυτά που την κινητοποιούν και τη συναρπάζουν στη ζωή. Την τέχνη, τις καλλιτέχνιδες αλλά και το μέλλον.
Αυτή την περίοδο τρέχουν δύο εκθέσεις στην Αθήνα που τιμούν τις γυναίκες καλλιτέχνιδες. Η μία είναι η «Buona Nuove: Οι γυναίκες αλλάζουν την αρχιτεκτονική» στο Βυζαντινό Μουσείο αλλά και η έκθεση «Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο» στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Πιστεύετε ότι υπάρχει διεθνώς μια πρόθεση να αποκατασταθεί η θέση των καλλιτέχνιδων, να έρθουν στο προσκήνιο και να βρουν τη θέση που τους αξίζει; Οι μεγάλοι μουσειακοί θεσμοί, προσπαθούν να επανορθώσουν για τον χαμένο χρόνο ή είναι μία καλά σχεδιασμένη στρατηγική, που αντιμετωπίζει όλη αυτή την προσπάθεια απλά σαν μία τάση;
K.H: Σίγουρα όχι επειδή είναι απλώς μία τάση. Πιστεύω ότι έχει να κάνει περισσότερο με το να είσαι επίκαιρος. Για να παραμένεις επίκαιρος πρέπει να συμπορεύεσαι με την εποχή σου. Και ευτυχώς ζούμε σε μία εποχή, όπου οι άνθρωποι αναγνωρίζουμε ότι, αυτά που έχουν γίνει ιστορικά δεν είναι εντάξει. Και χρειάζεται να επανορθώσουμε. Αλλιώς αν συνεχίσουμε με τα μουσεία να προωθούν μόνο τις ιστορίες των αντρών καλλιτεχνών, τότε αποκλείονται τόσο πολλοί άνθρωποι έξω από τον κόσμο και την τέχνη κάνοντάς τους να νιώθουν αποκλεισμένοι και αντικείμενα εκμετάλλευσης. Γι’ αυτό πιστεύω ότι τώρα είναι μια πολύ συναρπαστική εποχή, που συμπίπτει με περισσότερη ελευθερία για πολλές γυναίκες και από άλλους επαγγελματικούς τομείς ανά τον κόσμο. Υπάρχει ένα παγκόσμιο κίνημα και μια διάθεση επανόρθωσης, παρέχοντας έναν καλύτερο κόσμο για τα παιδιά μας και για τα παιδιά των παιδιών μας.
Στο παρελθόν έχετε αναφέρει ότι πάντα διαβάζετε τις λεζάντες των μουσείων, αναζητώντας και μαθαίνοντας για γυναίκες καλλιτέχνιδες. Υπάρχει κάποια ελληνίδα καλλιτέχνιδα ή κάποια καλλιτέχνιδα με βαθιά επιρροή από τον ελληνικό πολιτισμό που σας έχει κινήσει το ενδιαφέρον;
K.H: Βέβαια. Λατρεύω την Marie Spartali Stillman (Μαρία Ευφροσύνη Σπαρτάλη). Ήταν αγγλοελληνικής καταγωγής αλλά έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της στην Ελλάδα. Και ήταν μέλος του κινήματος των Προραφαηλιτών. Και αυτό το βρίσκω πολύ συναρπαστικό γιατί στο έργο της απεικονίζει πολλές σκηνές της μυθολογίας, οπότε είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ματιά της στην ελληνική ιστορία. Και ήταν ακόμη εκείνη που ανακάλυψε μια άλλη καλλιτέχνιδα τη Julia Margaret Cameron, που δημιούργησε το αυτοπορτρέτο της ως Σαπφώ. Ήταν φωτογράφος επίσης την εποχή των Προραφαηλιτών. Και μόλις έμαθα και για μία άλλη φανταστική καλλιτέχνιδα, τη Χρύσα Ρωμανού και αγάπησα το έργο της, την ανακάλυψα μόλις χτες αλλά σκοπεύω να μάθω περισσότερα για εκείνη. Και λάτρεψα το παιχνίδι της με τις εικόνες διαφήμισης στη μεταπολεμική εποχή, το βρήκα τόσο έξυπνο και η χρήση του κολλάζ και δεν βλέπω την ώρα να μάθω περισσότερα.
Πρόσφατα, τιμώντας τον Μήνα της Γυναικείας Ιστορίας δημιουργήσατε μία σειρά από ηχογραφημένες ξεναγήσεις με τίτλο «Το Μουσείο χωρίς άντρες», σε συνεργασία με μεγάλους μουσειακούς θεσμούς, όπως η Πινακοθήκη Tate Britain και το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Τι ανταπόκριση είχε; Έστρεψε ουσιαστικά την προσοχή στους υποεκπροσωπούμενους, όπως οι γυναίκες καλλιτέχνιδες αλλά και οι non-binary δημιουργοί;
K.H: Είναι ενδιαφέρουσα η ερώτησή σας. Η σειρά αυτή είναι αρκετά πράγματα. Όπως έχω πει και προαναφέρατε κι εσείς πάντα κοιτάζω τις λεζάντες στις αίθουσες των μουσείων και πολλές φορές μπορεί να μην έχεις αντιληφθεί ότι κάποιο έργο έχει δημιουργηθεί από γυναίκα και είναι τεράστιο, έχει έκταση πέντε μέτρων και αναρωτιέσαι πώς κατάφερε να το φτιάξει μία γυναίκα, νόμιζα ότι είχε φτιαχτεί από κάποιον άντρα, γιατί οι γυναίκες δεν θα μπορούσαν να έχουν μια τέτοια πρόσβαση στην τέχνη. Όχι! Οπότε ας μάθουμε για εκείνη. Ας το αναδείξουμε αυτό. Είναι, επίσης, ένας τρόπος να υπογραμμίσουμε την έλλειψη γυναικών καλλιτέχνιδων στις μουσειακές συλλογές και να πούμε Θεέ μου στην πραγματικότητα υπάρχουν τόσες λίγες. Αλλά, εντάξει, αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να εστιάσουμε σε εκείνες. Να κάνουμε τους ανθρώπους να νιώσουν ότι οι ιστορίες τους είναι, επίσης, μέρος της ιστορίας. Υπάρχει λόγος για τον οποίον κάνω ό,τι κάνω κι αυτός είναι ότι θέλω να βλέπω τον εαυτό μου να εκπροσωπείται, θέλω να δω τη δική μου οπτική να αναλύεται από έναν καλλιτέχνη, διαφορετικά θα ένιωθα αποκλεισμένη από το θέμα. Είναι ο λόγος που αγαπώ τόσο την Artemisia Gentileschi γιατί είναι σαν να δίνει φωνή στις γυναίκες ήδη από το 1600 και σε κάνει να σκέφτεσαι ότι εργαζόταν και με τη στάση της έδινε ένα νόημα και αυτά τα νοήματα είναι ο λόγος που έχουμε την ελευθερία που έχουμε τώρα. Όλο αυτό δεν συνέβη μέσα σε μια νύχτα. Με τα δικαιώματα των γυναικών. Είναι μια διαδικασία βραδείας καύσεως και στεκόμαστε στους ώμους όσων υπήρξαν πριν από εμάς. Και πιστεύω ότι πρέπει να το αναγνωρίσουμε αυτό. Και λατρεύω το γεγονός ότι μάχονταν ακόμη κι αν εμείς τώρα αρχίζουμε να λαμβάνουμε τα αποτελέσματα, το οποίο είναι πραγματικά υπέροχο. Όμως, εξακολουθούμε να πρέπει να παλέψουμε για τις μελλοντικές μας γενιές.
Ποιες είναι οι προσδοκίες σας για το μέλλον σχετικά με την εκπροσώπηση των δημιουργών γένους θηλυκού σε μουσειακούς θεσμούς, τι θα θέλατε να δείτε σε μεγαλύτερο βαθμό;
K.H: Θέλω να δω περισσότερες ιστορίες που εκπροσωπούνται από ολόκληρο τον κόσμο. Θέλω να εκπλήσσομαι περισσότερο. Ξέρετε, υπάρχουν μερικές εκθέσεις που επισκέφθηκα πρόσφατα, στις οποίες δεν γνώριζα τα ονόματα των καλλιτεχνών και είπα, όλο αυτό είναι τόσο ενδιαφέρον, έχω ακόμη τόση δουλειά να κάνω. Και είναι σημαντικό να είμαστε σίγουροι ότι παρέχουμε τα μέσα στους καλλιτέχνες. Το να αφηγείσαι υπέροχες ιστορίες με υπέροχους καλλιτέχνες σε υπέροχους χώρους τέχνης, μέσα από το έργο τους. Θέλω να έχω
τη δυνατότητα να ακούω όλες αυτές τις διαφορετικές οπτικές. Ο Observer στη λίστα του για το 2023, σας συμπεριέλαβε ανάμεσα στα άτομα με τη μεγαλύτερη επιρροή στον χώρο της τέχνης. Νιώθετε ένα μεγαλύτερο αίσθημα ευθύνης και την ανάγκη να συνεχίσετε να προσφέρετε ακόμα πιο εντατικά μέσα από αυτό τον «ακτιβισμό τέχνης»;
K.H: Είναι τιμή μου. Ταυτόχρονα δεν σταματώ να εκπαιδεύω τον εαυτό μου πάντοτε, αναζητώντας τρόπους να μοιράζομαι αυτές τις πληροφορίες, με οποιοδήποτε μέσο. Είναι μια τεράστια τιμή για μένα γιατί οι άνθρωποι που βρίσκονται σε αυτή τη λίστα, είναι προσωπικοί μου ήρωες, λατρεύω το έργο τους. Είναι υπέροχο. Δεν ξέρω δεν με σκέφτομαι έτσι, όλα γίνονται για το να μοιράζεσαι τη γνώση. Νομίζω ότι ήταν η Louise Bourgeois που μίλησε για αυτή την ιδέα. Δεν γράφεις βιβλία για το να μιλήσεις για το πόσο έξυπνος είσαι. Δεν είναι αυτό το θέμα, αλλά το να μοιράζεσαι τη γνώση που έχεις, γιατί όλο αυτό είναι συναρπαστικό. Γιατί να μην θέλουμε να μοιραστούμε όλες αυτές τις ιστορίες. Για μένα όταν πρόκειται για αυτό, είναι άσπρο ή μαύρο. Η τέχνη μπορεί να μας δώσει τις απαντήσεις με πολλούς τρόπους. Και μπορεί να μας δώσει τις απαντήσεις, προσφέροντας μια λύση αλλά ακόμη νιώθω ότι όποτε πηγαίνω σε μια έκθεση τέχνης, αισθάνομαι ότι με χαλαρώνει με παρακινεί σε μια ενθουσιώδη διάθεση. Η τέχνη είναι πραγματικά θεραπεία. Για να επαναλάβω κάτι από τη Louise Bourgeois η τέχνη είναι μια εγγύηση για να παραμένεις ψυχικά σώα. Για να παίρνεις τον χρόνο σου, όλα είναι τόσο γαλήνια. Κι αν νιώθεις ψυχικά φορτισμένη από το άγχος πιστεύω ότι η λύση είναι να επισκεφθείς μια έκθεση τέχνης.
Το να ανακαλύπτεις νέες δημιουργούς είναι μία συνεχής ενεργητική διαδικασία. Πιστεύετε ότι υπάρχει υλικό και για μία συνέχεια του βιβλίου σας;
K.H: Θα το ήθελα πολύ. Υπάρχει υλικό για άλλες σαράντα εκδόσεις! Γράφω ένα
διαφορετικό βιβλίο αυτή τη στιγμή, αλλά θα ήθελα πολύ να γράψω τη συνέχειά του. Είναι ενδιαφέρον το ότι όταν γράφεις ένα βιβλίο νιώθεις κάπως σαν εκείνο να έχει τη δική του ζωή. Θα ήταν υπέροχο να μου ζητούσαν μία επόμενη έκδοση. Έχει ενδιαφέρον, επίσης, το ότι έχει εκδοθεί ανά τον κόσμο και στη Βραζιλία μου ζήτησαν να γράψω ένα επιπλέον κεφάλαιο, παρότι έχω αφιερώσει ήδη δύο κεφάλαια για τη Βραζιλία. Και είπα, ναι, φυσικά θα προσθέσω ακόμα ένα! Η χαρτόδετη έκδοση έχει ένα επιπλέον κεφάλαιο, για το ποιος έχει το δικαίωμα να γράφει την ιστορία μας. Θα ήθελα να κάνω πολλές συνέχειες. Το βιβλίο για μένα θέτει πολλές ερωτήσεις. Και τώρα σκέφτομαι ποια ερωτήματα προκύπτουν από τη συγγραφή του. Ένα από αυτά ήταν γιατί ένιωσα την ανάγκη να γράψω αυτό το βιβλίο. Κι έτσι, το δοκίμιο στην χαρτόδετη έκδοση είναι μία απάντηση σε αυτό. Κινούμαι προς αυτή την κατεύθυνση, προς το παρόν. Έχουν προκύψει πολλά ερωτήματα από τη συγγραφή του βιβλίου, όλα τους πολύ ενδιαφέροντα. Και ελπίζω ότι στο μέλλον θα επιστρέψω και θα γράψω τις συνέχειές του.
