Ευγένιος Τριβιζάς: «Ο εγκληματολόγος και ο παραμυθάς παρατηρούν το απαρατήρητο»

Ο Ευγένιος Τριβιζάς είναι μια ξεχωριστή περίπτωση στον χώρο της λογοτεχνίας: Παραμυθάς με πλούσιο και ευφάνταστο έργο, δημιουργός χαρακτήρων, λέξεων, κόσμων ολόκληρων, μετρά πάνω από διακόσια βιβλία για παιδιά –κάθε ηλικίας. Πολυβραβευμένος και πολυμεταφρασμένος ο Έλληνας συγγραφέας μοιράζει τη ζωή ανάμεσα στην Ελλάδα και την Αγγλία, όπου είναι καθηγητής Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ρέντινγκ. Και ίσως σε αυτές τις δύο, φαινομενικά, αντικρουόμενες ιδιότητές του, να κρύβεται η ταυτότητα και η επιτυχία του...

Κύριε Τριβιζά, τι σας οδήγησε στη γραφή; Πώς και πότε ξεκινήσατε; Η αφετηρία βρίσκεται στην παιδική σας ηλικία;

Μάλλον στη βρεφική. Σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες αναμνήσεις της μητέρας μου, άρχισα να γράφω σε νηπιακή ηλικία όταν έπεσε στα χέρια μου ένας παλιός τηλεφωνικός κατάλογος και ένα μολύβι φάμπερ. Περνούσα ώρες γυρίζοντας μία μία τις σελίδες του και γεμίζοντάς τες με μουντζούρες που μπορούν επιεικώς να θεωρηθούν είδος αυθόρμητης γραφής. Όταν το μολύβι σωνόταν, διαμαρτυρόμουν, μου το έξυναν και συνέχιζα. Όταν κάποια στιγμή εξαντλήθηκαν οι σελίδες του τηλεφωνικού καταλόγου, άρχισαν να μου αγοράζουν πολυσέλιδα μπλοκ για να κάθομαι ήσυχα και σκληρότερου γραφίτη μολύβια για να μη σώνονται γρήγορα. Δεν είναι, λοιπόν, απορίας άξιον ότι από τις πρώτες λέξεις που εκστόμισα ήταν οι λέξεις «μπολαλά» και «μπολίλι», οι οποίες για άγνωστο λόγο σήμαιναν «βιβλίο» και «μολύβι».

Ποιο ρόλο έπαιξε η οικογένειά σας; Τα παραμύθια πότε μπήκαν στη ζωή σας;  

Όπως πολλές γιαγιάδες, έτσι και η δική μου ήταν πλούσια πηγή παραμυθιών. Ποτέ δεν ξεχνώ την οδύνη μου, όταν έφυγε από τη ζωή. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όταν οι ειδικοί επισήμαναν τον κίνδυνο ασυμπτωματικά παιδιά να μεταδίδουν την ασθένεια σε παππούδες και γιαγιάδες των οποίων οι οργανισμοί είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι και κινδυνεύει η ζωή τους, αυτό άγγιξε μια ευαίσθητη χορδή. Αποτέλεσμα το πρόσφατα βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών βιβλίο μου «ΟΧΙ! ΔΕΝ ΘΑ ΜΑΣ ΜΠΕΙΤΕ ΣΤΗ ΜΥΤΗ!», το οποίο γράφτηκε με σκοπό την προστασία των πιο ευάλωτων μελών της οικογένειας και της κοινωνίας. Η εικόνα της γιαγιάς στο βιβλίο είναι βασισμένη σε φωτογραφία της γιαγιάς μου, την οποία είχα δώσει στον Παναγιώτη Ράππα που εικονογράφησε το βιβλίο. 

Είχατε σκεφτεί ότι τελικά τα παραμύθια θα ταυτιστούν μαζί σας; 

Τα παραμύθια δεν ταυτίστηκαν μαζί μου. Μάλλον εγώ ταυτίστηκα μαζί τους.

Τι κρατάτε από τα παιδικά σας χρόνια; 

Μια δυσθεόρατη βιβλιοθήκη στην απαγορευμένη περιοχή του γραφείου του πατέρα μου. Στα ράφια της δέσποζε μια σειρά από καμιά τριανταριά ογκώδεις τόμους της «Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας Δρανδάκη». Η θέα της προξενούσε δέος. Τόλμησα να εξερευνήσω το εσωτερικό τους. Μετά από αποτυχημένες προσπάθειες και θανάσιμους κινδύνους (αν έπεφταν στο κεφάλι μου, θα με άφηναν στον τόπο) κατάφερα να «δαμάσω» έναν από τους τόμους, να τον ακινητοποιήσω στο χαλί και να τον ξεφυλλίσω. Η πρώτη οδυνηρή διαπίστωση ήταν ότι οι εικόνες στο βιβλίο-μαμούθ ήταν καταθλιπτικά μαυρόασπρες, τα δε τυπογραφικά στοιχεία ήταν απελπιστικά μικροσκοπικά και δυσανάγνωστα. Παρόλα αυτά κατάφερα να διαβάσω μερικά από τα ακατάληπτα λήμματα, μεταξύ των οποίων και το λήμμα «βροχοποιός». Όταν πληροφορήθηκα από τον παππού μου τη σημασία της λέξης, μου φάνηκε εξαιρετική επιλογή για τον επαγγελματικό μου προσανατολισμό. Για ένα διάστημα όταν με ρωτούσαν τι ήθελα να γίνω όταν μεγαλώσω, απαντούσα «βροχοποιός», προκαλώντας αμηχανία μεταξύ των συγγενών, οι οποίοι δεν ήταν σίγουροι αν έπρεπε να ενθαρρύνουν ή να αποτρέψουν αυτή μου την κλίση. Πάντως, απ' ό,τι μπορούσα να καταλάβω, μάλλον το προτιμούσαν από τις άλλες πιο ανορθόδοξες επιλογές μου όπως κουρέας κάκτων, χρυσοθήρας χρυσόχαρτων και οδοντογιατρός κροκοδείλων.

Ποια είναι η πηγή της φαντασίας σας;

Το καθετί. Ένας ήχος, μια σκιά, ένα χρώμα αρκεί για να πυροδοτήσει τη φαντασία: τα ηλιοτρόπια της Ισπανίας, οι σαύρες του Αγίου Δομίνικου, οι μπουκαμβίλιες της Πλάκας, τα πεζοδρόμια του Αμβούργου, οι κόκορες της Ντελαγκράτσια, οι κάκτοι της Αριζόνας.

Για παράδειγμα την έμπνευση για το βιβλίο «ΤΟ ΚΟΥΜΠΙ ΠΟΥ ΚΡΥΩΝΕ» μου την έδωσε ένα χειμωνιάτικο βράδυ ένα κουμπί πεταμένο σε ένα πεζοδρόμιο του Αμβούργου, όπου έτυχε να βρίσκομαι για ένα εγκληματολογικό συνέδριο. Το είχα μαζέψει και στο φως ενός φανοστάτη το παρατηρούσα. Δεν ήταν μόνο ξηλωμένο. Ήταν και ραγισμένο. Κάπου ανήκε κάποτε. Έκρυβε μια ιστορία. Ίσως ένα έγκλημα. Σίγουρα ένα παραμύθι. Έτσι έγραψα ένα βιβλίο που το αφιέρωσα σε όσους αισθάνονται αποκομμένοι από το σύνολο στο οποίο κάποτε είχαν ενταχθεί, σ' εκείνους που νοσταλγούν την αίσθηση της επαφής με κάποιο ζεστό σώμα, σ' όλους εκείνους που, όπως το κουμπί της ιστορίας, ψάχνουν να βρουν απεγνωσμένα ένα αποκούμπι.

Πόσο δύσκολο κοινό είναι τα παιδιά; 

Πολύ.

Τι σας ενοχλεί στους μεγάλους; Τι θα αλλάζατε; 

Η σοβαροφάνεια. Θα αφαιρούσα τις παρωπίδες τις οποίες θέτει στα θύματά της. 

Πώς επιλέξατε την Εγκληματολογία; 

Είχα ανακαλύψει στη βιβλιοθήκη του πατέρα μου ένα βιβλίο με ιστορίες του Hector Hugh Munro (Σάκι). Σε μία από αυτές, ένα αγόρι, επειδή έχει κάνει αταξίες, τιμωρείται να μείνει νηστικό. Όλη η οικογένεια απολαμβάνει ένα πλούσιο δείπνο, εκτός από το περιορισμένο στο δωμάτιό του αγόρι. Το δείπνο, όμως, περιλαμβάνει μανιτάρια, τα οποία αποδεικνύονται δηλητηριώδη. Όλη η οικογένεια βρίσκει έναν επώδυνο θάνατο. Καταφθάνει ένας αστυνομικός. Ενώ μετράει τα πτώματα, διακρίνει ένα αγόρι να σκύβει από το παραπέτο της σκάλας. Το κοιτάζει σα να το ρωτάει «Εσύ γιατί ζεις;». Και το αγόρι σκέφτεται «Ζω επειδή ήμουν άτακτος». Οι ιστορίες αυτές και άλλες παρόμοιες με είχαν βάλει σε βαθιές σκέψεις επειδή έρχονταν σε σύγκρουση με τη συμβατική άποψη ότι το «καλό» ανταμείβεται και το «κακό» τιμωρείται. Εδώ συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο. Η τιμωρία του ανυπάκουου αγοριού αποδεικνύεται αιτία της επιβίωσής του. Πώς εξηγούνται όλα αυτά; Όσους ρώτησα αδυνατούσαν να μου δώσουν ικανοποιητικές εξηγήσεις. Δεν είναι απορίας άξιον ότι αναζητώντας απαντήσεις κατέληξα να γίνω εγκληματολόγος.

Ποια είναι η καθημερινότητα ενός εγκληματολόγου-συγγραφέα παιδικών βιβλίων; 

Συνεχής εναλλαγή εντυπώσεων, αισθήσεων και παραστάσεων. Από φωτεινά νηπιαγωγεία σε ζοφερές φυλακές. Από χαρωπά παρασκήνια θεάτρων σε καταθλιπτικούς αστυνομικούς σταθμούς. Από αυστηρές αίθουσες δικαστηρίων σε γεμάτες γέλια και φωνές παιδικές χαρές. Από φακέλους ειδεχθών εγκλημάτων σε παραμύθια ιπποτικών ανδραγαθημάτων.

Πώς ισορροπείτε ανάμεσα στις δύο σας ιδιότητες; Πόσα και ποια κοινά στοιχεία θα λέγατε ότι συναντάμε στα παραμύθια και στα εγκλήματα;

Τόσο ο εγκληματολόγος όσο και ο ποιητής παραμυθιών παρατηρεί εκείνο που για πολλούς περνάει απαρατήρητο. Το φαινομενικά ασήμαντο έχει και για τους δύο καθοριστική σημασία. Ένα καλαμάκι πορτοκαλάδας, ένα ξυλάκι παγωτού, ένα κουκούτσι κερασιού, ένα χρυσόχαρτο από σοκολατάκι, ένα καμένο σπίρτο μπορεί να κρύβει τόσο τη λύση ενός ειδεχθούς εγκλήματος όσο και ένα υπέροχο παραμύθι. Τα θέματα, άλλωστε, που απασχολούν τη σύγχρονη Εγκληματολογία, π.χ. η ενοχή, η αθωότητα, η παραβατικότητα και η καταδίκη, προσφέρουν πλούσιο υλικό για τα βιβλία μου, όπως για παράδειγμα στο «ΟΝΕΙΡΟ ΤΟΥ ΣΚΙΑΧΤΡΟΥ» η δίκη ενός σκιάχτρου που ονειρεύεται να πετάξει με την κατηγορία της απόπειρας παράβασης του νόμου της βαρύτητας σε ένα δικαστήριο με γαιοκτήμονες ενόρκους.

Έχετε ασχοληθεί με την παραβατικότητα των νέων: Πώς εξηγείτε την επιθετικότητά τους; Τι ρόλο έχει παίξει και παίζει η τεχνολογία, το διαδίκτυο στο νέο κοινωνικό τοπίο; Η οικογένεια έχει κλονιστεί; 

Η επιθετικότητα των νέων είναι στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, ιδίως των αγοριών κατά την περίοδο της εφηβείας, οπότε τα επίπεδα των ανδρογόνων εκτινάσσονται στα ύψη. Περιβαλλοντικοί και άλλοι παράγοντες, όπως αυτοί που αναφέρετε, την επιτείνουν, την επιδεινώνουν και καθορίζουν την κατεύθυνσή της.

Σχολείο και Εκπαίδευση: Πώς κρίνετε το ελληνικό σύστημα και τον τρόπο διαπαιδαγώγησης των παιδιών; 

Το εκπαιδευτικό μας σύστημα λειτουργεί ακόμα βάση της αρχής ότι τα παιδιά είναι δοχεία τα οποία πρέπει να γεμίζουμε, πολλές φορές ασφυκτικά, με γνώσεις. Διανοητές όπως ο Yuval Noah Harari έχουν παρατηρήσει ότι το απηρχαιωμένο αυτό μοντέλο έχει πλέον χρεωκοπήσει. Κάποτε είχε νόημα, επειδή οι πηγές γνώσεις ήταν δυσεύρετες και ο κόσμος εξελισσόταν με αργούς ρυθμούς. Σήμερα οι εξελίξεις σε κάθε τομέα είναι καταιγιστικές, ενώ οι γνώσεις όλο και ευκολότερα προσβάσιμες. Ο άνθρωπος πλέον βρίσκεται σε απόσταση ενός μόνο «κλικ» μακριά από κάθε είδους πληροφορία. Δεν χρειάζεται να απομνημονεύουμε, αλλά να επιλέγουμε το συγκεκριμένο στοιχείο γνώσης που χρειαζόμαστε για κάθε σκοπό.

Όπως είχε πει ο Αϊνστάιν «Never memorise something you can look up». Αντ' αυτού, οφείλουμε να καλλιεργούμε και να διευρύνουμε τη φαντασία των παιδών, ούτως ώστε να είναι σε θέση να επιλέγουν και να συνδυάζουν διάφορα είδη πληροφοριών με δημιουργικούς τρόπους. Σύμφωνα με μια ακόμα ρήση του Αϊνστάιν «Η φαντασία είναι σπουδαιότερο εφόδιο από τη γνώση, επειδή η γνώση περιορίζεται σε αυτό που καταλαβαίνουμε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, ενώ η φαντασία αγκαλιάζει όλα αυτά που θα κατανοήσουμε στο μέλλον».

Η ελληνική γλώσσα σήμερα περνάει δύσκολα. Εσείς, ένας εμπνευσμένος γλωσσοπλάστης, τι σκέφτεστε για την κρίση που περνάει; Τι θα μπορούσε να την «ζωντανέψει» ξανά;

Θα βοηθούσε αν από νωρίς απασχολούσαμε τα παιδιά με διασκεδαστικές δραστηριότητες που διευρύνουν το λεξιλόγιό τους: γρίφους, ρίμες, λογοπαίγνια, γλωσσοδέτες, αφηγήσεις γλωσσικά πλούσιων παραμυθιών, εξερεύνηση της μαγείας δυσκολοπρόφερτων, ακατάληπτων, ακόμα και ανύπαρκτων λέξεων, όπως στα αγγλικά «Jabberwocky (1)», «Scrumdiddlyumptious» (2), «Snozzwangers» (3), «Supercalifragilisticexpialidocious» (4), Heffalumps (5) που εντυπωσιάζουν και ενθουσιάζουν. Πρόσφατα, πριν από μια παράσταση της όπεράς μου «ΤΑ ΜΑΓΙΚΑ ΜΑΞΙΛΑΡΙΑ» στην Εθνική Λυρική Σκηνή, με πλησίασε μια μητέρα για να μου γνωρίσει την κόρη της, ένα κοριτσάκι τεσσάρων χρονών, που μου απήγγειλε με καμάρι ένα ποίημά μου που είχε αποστηθίσει από τη σειρά των βιβλίων μου «Η ΧΑΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΓΚΟΥΝΤΟΥΝ»:

Γκουντούν με φορ και χωρίς μου,

Γκουντούν πιπί και πιλεπού

ριρήστε την αφίς χωρίς ροφές

φιστρίκ κουσκού και παραπές

Σγουψ!

Κι όλοι μαζί πολύ ζαμί,

για να κοντέψουμε ντουμί

και να αλείψουμε ποπέ ποπέ

βαβούρ σουφρί και πιλεπέ

Σγουψ!

Ποιοι είναι κατά τη γνώμη σας οι ήρωες σήμερα; 

Εκείνοι που προσπαθούν να ξεπεράσουν προσωπικούς περιορισμούς και προκαθορισμένους κοινωνικούς ρόλους και να σπάσουν τα δεσμά που ορίζουν τη μοίρα τους. Η υπαρκτική ελευθερία χαρακτηρίζει τους ήρωες πολλών βιβλίων μου. Στον «ΧΙΟΝΑΝΘΡΩΠΟ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ», ο Τουρτούρι ο χιονάνθρωπος αποφασισμένος να μη λιώσει ποτέ ξεκινάει για ένα μακρινό και επικίνδυνο ταξίδι με προορισμό τον Βόρειο Πόλο. Στο «ΟΝΕΙΡΟ ΤΟΥ ΣΚΙΑΧΤΡΟΥ», ο Αχυρούλης το σκιάχτρο, αντί να τρομάζει τα πουλιά, τους ζητάει να τον μάθουν να πετάει. Στους «ΔΡΑΠΕΤΕΣ ΤΗΣ ΣΚΑΚΙΕΡΑΣ», το άλογο του σκακιού ονειρεύεται να καλπάσει σε ένα λιβάδι με τετράφυλλα τριφύλλια. Άλλοτε τα καταφέρνουν. Άλλοτε όχι. Σημασία έχει ότι προσπαθούν.

Τι σημαίνει επιτυχία για εσάς; 

Να μην πτοείσαι από τις αποτυχίες σου.

Με τη συγγραφή μπορεί να νικηθεί ο χρόνος;

Αυτό μόνο ο ίδιος ο χρόνος έχει την αρμοδιότητα να χειριστεί. Τα προϊόντα της συγγραφής μπορεί είτε να τα αφανίσει είτε να τους χαρίσει την αιωνιότητα, καμιά φορά ακόμα και να τα αναστήσει.

*******

(1) Through the Looking-Glass, Lewis Carroll

(2)The BFG, by Roald Dahl

(3) Charlie and the Chocolate Factory, by Roald Dahl

(4) Disney’s “Mary Poppins"

(5) Winnie the Pooh stories, by A.A. Milne