Πάολο και Φρανσέσκα: Ο παράνομος έρωτας που ενέπνευσε τον Δάντη, τον Ροντέν και τον Τσαϊκόφσκι

Έζησαν τον 13ο αιώνα μ.Χ. και ήταν ένα από τα πιο τραγικά ζευγάρια της της Ιστορίας -ο μεγάλος, παράνομος έρωτας τους ενέπνευσε τον Δάντη, τον Ροντέν και τον Τσαϊκόφσκι.

Ωραίοι κι αστόχαστοι, η Francesca da Rimini και ο γυναικάδελφός της Paolo Malatesta αγαπήθηκαν παράφορα, παράνομα, αντάλλαξαν ένα φιλί και πέθαναν. Το τραγικό love story τους, όπως το κατέγραψε στο 5ο άσμα της Κόλασης, της «Θείας Κωμωδίας» του, ο Δάντης, ο μεγάλος Ιταλός ποιητής, «πρωταγωνιστεί» και αποτυπώνεται σε δεκάδες έργα τέχνης. Ίσως, επειδή -όπως όλα τα καλά, αληθινά μεγάλα love stories- ήταν αδιέξοδο. Και τελείωσε με μια τραγωδία…

H Francesca, θυγατέρα του Guido da Polenta, άρχοντα της Ραβένας, ήταν υπαρκτό πρόσωπο της εποχής του Δάντη -μια κόρη γλυκιά και ευγενική, ξακουστή για την ομορφιά της. Στο κάστρο των Polenta, στα περίχωρα του Bertinoro, κατέφθαναν κάθε τόσο ιππότες -όχι μόνο για να αναμετρηθούν σε αγώνες, μεταξύ τους, αλλά και για να θαυμάσουν από κοντά τις χάρες της.

O Paolo, ήταν ο τρίτος, ο μικρότερος γιος του άρχοντα του Rimini, Μalatesta da Verrucchio. Λέγεται πως ήταν όμορφος, με ρομαντική φύση, εξωστρεφής και γενναίος στη μάχη. Ήταν επίσης παντρεμένος, με παιδιά.

Η ιστορία ξεκινάει το 1275, όταν ο Guido da Polenta -αποφασισμένος να ενισχύσει μια εύθραυστη ειρήνη και να εδραιώσει την κυριαρχία του στη Ραβέννα- σκέφτηκε να σφραγίσει τη συμμαχία του με τον Malatesta da Verrucchio, παντρεύοντας την δεκαπεντάχρονη κόρη του, με έναν από τους γιους του «εχθρού» του. Όχι με τον Paolo, αλλά με τον μεγαλύτερο, τον Giovanni ή Gianciotto, που είχε τα διπλά χρόνια από την Francesca και ήταν ένας άντρας σκληρός, δύσμορφος. (σ.σ. Αυτό, τουλάχιστον, φανερώνει το παρατσούκλι του «lo Sciancato», που σημαίνει εν ολίγοις «σακάτης» ή «λειψός»). Καταλαβαίνοντας, ωστόσο, πως η κόρη του μπορεί να αντιδρούσε σε μια τέτοια ένωση, ο Guido αποφάσισε να την ξεγελάσει. Έτσι, ο γάμος έγινε «δι αντιπροσώπου». Στην τελετή, αντί για τον Gianciotto, εμφανίστηκε ο Paolo, o όμορφος αδελφός του, που η Francesca ερωτεύτηκε αμέσως, με πάθος και άδολη καρδιά. Όταν, το επόμενο πρωί, ξύπνησε πλάι σε έναν άντρα άγνωστό της, άσχημο, σχεδόν τρομακτικό (σ.σ. υποτίθεται πως στη διάρκεια της νύχτας, τα δύο αδέλφια πρόλαβαν και άλλαξαν θέση, στο νυφικό κρεβάτι) η φρίκη της ήταν απερίγραπτη…

Παρ’όλα αυτά το ζευγάρι έμεινε μαζί άλλα δέκα χρόνια και η Francesca χάρισε στο σύζυγό της μια κόρη, την Concordia. Όσο, όμως, κι αν προσπάθησε ο Gianciotto να κερδίσει την νεαρή γυναίκα του, όσα δώρα και αν της έφερε, δεν κατάφερε να την κάνει να τον αγαπήσει. Η καρδιά της Francesca ήταν δοσμένη εξαρχής στον ωραίο Paolo, που την ερωτεύτηκε κι αυτός, με τη σειρά του, με το ίδιο, φλογερό πάθος. Και την επισκεπτόταν συχνά στο κάστρο της…

Κάποτε, το μυστικό των δύο εραστών προδόθηκε. Φαίνεται πως οι συχνές επισκέψεις του Paolo, θορύβησαν έναν υπηρέτη του Gianciotto, ο οποίος έσπευσε να ενημερώσει τον αφέντη του. Κι εκείνος, αφού προσποιήθηκε πως θα έφευγε στο Pesaro για δουλειές, κρύφτηκε στο κάστρο και περίμενε. Κατά μια εκδοχή -την πιο ρομαντική, αυτή που καταγράφει ο Dante- το δράμα εκτυλίχθηκε σε μια στιγμή που ο Paolo και η Francesca, διάβαζαν, καθισμένοι δίπλα δίπλα, την ιστορία δύο άλλων παράνομων εραστών: το μεσαιωνικό ερωτικό παραμύθι του ιππότη Lancelot και της βασίλισσας Guinevere, της γυναίκας του βασιλιά Arthur..

«Για αναψυχή αναγνώθαμε μια μέρα/πώς άναψε του Λανσελότου ο πόθος/μόνοι ήμαστε, χωρίς κακό στο νου μας./Πολλές βολές μας έσμιξε τα μάτια/το διάβασμα, και χλώμιασε η θωριά μας/μα ένα μονάχα νίκησέ μας/όντας διαβάσαμε το ποθητό της γέλιο/τέτοιος το φίλησε αγαπός/ετούτος που δεν θα χωριστεί ποτέ από μένα/ολότρεμος, μου φίλησε το στόμα…» (Δάντης, «Θεία Κωμωδία», μ.τ.φ Νίκος Καζαντζάκης)

Ένα φιλί. Μια αιωνιότητα -αυτό μόνο κατάφεραν να μοιραστούν οι δύο ερωτευμένοι. Ύστερα, η πόρτα του δωματίου άνοιξε απότομα και στο άνοιγμά της φάνηκε αγριεμένος ο Gianciotto, κρατώντας στα χέρια του ένα σπαθί. Ο Paolo πετάχτηκε όρθιος για να αμυνθεί, όμως, το ρούχο του πιάστηκε σε ένα καρφί, και τον κράτησε ακίνητο, παγιδευμένο. Προκειμένου να σώσει τον αγαπημένο της, η Francesca μπήκε μπροστά του και το σπαθί του άντρα της διαπέρασε κι εκείνη -ένα δευτερόλεπτο αργότερα, τα κορμιά των άτυχων νέων σωριάζονταν καταγής. Νεκρά.

Σύμφωνα με μια μαρτυρία, οι δυό εραστές, θάφτηκαν μαζί. (σ.σ. Σύμφωνα με πιο πρόσφατες μελέτες η διπλή δολοφονία του Paolo και της Francesca πρέπει να έλαβε χώρα γύρω στο 1283-1285, όταν εκείνος ήταν πια 37 χρονών και κείνη γύρω στα 25). Όσο για τον Gianciotto, δεν τιμωρήθηκε ποτέ -είτε διότι ήταν πολύ ισχυρός για να διωχθεί, είτε διότι η ατίμωση που είχε υποστεί ήταν τόσο μεγάλη που, εθιμικά, «δικαιολογούσε» την αντίδρασή του. Πέθανε το 1304. 19 χρόνια μετά το φριχτό, διπλό του έγκλημα…

ΕΡΩΤΑΣ, ΑΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Αν και σύγχρονος τoυ Paolo και της Francesca, το πιθανότερο είναι πως ο Δάντης δεν τους γνώριζε, ούτε τους είχε συναντήσει. Η ιστορία τους, όμως, διέγειρε τη φαντασία του. Στην αριστουργηματική «Θεία Κωμωδία» συναντά τις βασανισμένες ψυχές τους στον δεύτερο κύκλο της Κόλασης, αυτόν που προορίζεται για τους μοιχούς και τους λάγνους -εκεί όπου «οι αμαρτωλοί κολάζονται της σάρκας/που σκλάβο, ζεύουν το μυαλό στο πάθος». Είναι δυό σκιές αγκαλιασμένες, παγιδευμένες καταδικασμένες να δέρνονται αιώνια στους στροβίλους της Κόλασης. Ο ποιητής ζητά να του μιλήσουν και η Francesca ιστορεί τα δεινά τους …

«Αγάπη, που γλυκές καρδιές φουντώνει,
τούτον για τ' όμορφο άναψε κορμί μου
που εχάθη, και το πώς ντροπιάει με ακόμα.
Αγάπη, που τον αγαπό τον βιάζει
ν' ανταγαπάει, γι' αυτόν με πήρε τόσο
σφοδρή, που ακόμα, ως βλέπεις, δε μ' αφήνει.
Αγάπη στο ίδιο οδήγησε μας μνήμα:
γραφτό στον που μας σκότωσε η Καΐνα».
(Dante, “Θεία Κωμωδία» Κόλαση, 5, στιχ, 100-109, μτφ Νίκος Καζαντζάκης)

Στους αιώνες που ακολούθησαν, γράφτηκαν πολλές και διαφορετικές αφηγήσεις του ερωτικού αυτού δράματος, ενώ ο άτυχος έρωτας του Paolo και της Francesca ενέπνευσε αμέτρητους δημιουργούς, συγγραφείς, ζωγράφους, συνθέτες. (Ανάμεσά τους, ο Ροσίνι, o Τσαϊκόφσκι, που συνέθεσε το ομώνυμο συμφωνικό ποίημα, στο λιμπρέτο του οποίου στηρίχτηκε ο Ραχμάνινοφ και συνέθεσε την όπερα «Francesca da Rimini», το 1904, κ.α).
Το «Φιλί» το διάσημο ερωτικό σύμπλεγμα του Ωγκύστ Ροντέν -και ένα από τα διασημότερα γλυπτά του κόσμου- ονομαζόταν, αρχικά «Francesca da Rimini» και εικόνιζε το ζευγάρι, τη στιγμή που έδινε το μοναδικό του φιλί. Ή ίσως ούτε κι αυτό. Στην πραγματικότητα, αν κοιτάξει κανείς καλύτερα θα δει πως παρά την τόλμη των γλυπτών κορμιών, που συστρέφονται και αγκαλιάζονται όλο λαχτάρα, τα μαρμάρινα χείλη των δύο εραστών δεν συναντιούνται ποτέ. Καταδικασμένα κι αυτά, σε μια ασάλευτη, αιώνια επιθυμία…