Foodprint: Η Μεσογειακή διατροφή ως θεματοφύλακας ενός κοινού πολιτισμού
Από τις πρώιμες ανθρώπινες κοινωνίες μέχρι τα σύγχρονα έθνη-κράτη, η διατροφή αποτελεί βασικό πυλώνα της ταυτότητας ενός τόπου.
Πρώτος ο Ιπποκράτης είχε πει πως «είμαστε ό,τι τρώμε», αναγνωρίζοντας τον ρόλο της διατροφής ως ένα πολυδιάστατο αγαθό, που αντικατοπτρίζει και συνάμα διαμορφώνει τον χαρακτήρα ενός λαού. Χιλιάδες χρόνια μετά, είναι πλέον μια κοινώς αποδεκτή αλήθεια πως το φαγητό δεν είναι απλώς μια φυσική ανάγκη, αλλά μία πολιτιστική έκφραση με συμβολισμούς και υπαρξιακές προεκτάσεις.
Συγκεκριμένα στη Μεσόγειο, τόσο οι διατροφικές συνήθειες όσο και οι πρακτικές παραγωγής τροφίμων είναι άρρηκτα συνδεμένες με την ιστορία και την παράδοση του τόπου, με τις αξίες που διαπνέουν το πνεύμα των ανθρώπων του και τους θεσμούς που θεμελιώνουν τις κοινωνίες τους. Όντας διαμορφωμένο σε ένα τοπίο ετερόκλητο, το Μεσογειακό διατροφικό μοντέλο ενσαρκώνει διαχρονικά μία φιλοσοφία ζωής που θέτει τις ανθρώπινες σχέσεις στον πυρήνα της, που προάγει την κοινωνικότητα, την αυτάρκεια και τον σεβασμό στην πρώτη ύλη.
Το φαγητό αποτελεί εδώ και αιώνες ένα πολύτιμο «συμβιωτικό εργαλείο» για τους Μεσόγειους λαούς και η συνεστίαση μια κοινωνική πρακτική που γεφυρώνει τις πολιτισμικές αποστάσεις μεταξύ τους, που διαφυλάσσει τις συλλογικές τους μνήμες και δημιουργεί στενούς δεσμούς. Από το θρησκευτικό δείπνο μέχρι το οικογενειακό τραπέζι, από την Ισπανία μέχρι τον Λίβανο, η διαδικασία του Μεσογειακού γεύματος είναι μία εμπειρία τελετουργική, βαθιά ριζωμένη στην αίσθηση της κοινότητας, της συνύπαρξης και της συλλογικής εμπειρίας -της μοιρασιάς του φαγητού, της λύπης, της χαράς.
Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, το κυρίαρχο μοντέλο μαζικής παραγωγής και η υπέρμετρη βιομηχανοποίηση των τροφίμων φέρονται να έχουν αλλάξει τα δεδομένα της διατροφής παγκοσμίως. Καθώς διαπιστώνεται μία τάση ομογενοποίησης των διατροφικών μας συμπεριφορών σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη, ο ρόλος του φαγητού ως θεματοφύλακας πολιτισμού ολοένα και υπονομεύεται.
Σε βάθος χρόνου, η ραγδαία παγκοσμιοποίηση έχει τροφοδοτήσει μία αίσθηση κορεσμού και υπαρξιακής αβεβαιότητας διεθνώς, με το ζήτημα της διαφύλαξης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς να αναδεικνύεται σε επιτακτική, συλλογική προτεραιότητα. Το θετικό ωστόσο είναι πως, μέσα σ' αυτό το κλίμα προβληματισμού και κοινωνικής ζύμωσης, βλέπουμε ολοένα και περισσότερες δράσεις που στοχεύουν στην ανάδειξη της τοπικότητας και την επιστροφή σε ένα πιο βιώσιμο μοντέλο διαβίωσης.
Foodprint project
Ανάμεσα στην πληθώρα των καινοτόμων, νεότευκτων εγχειρημάτων, εμείς ξεχωρίσαμε το «Foodprint», ένα cross-media πρότζεκτ που διερευνά την αξία της Μεσογειακής Διατροφής στη σύγχρονη ζωή. Κύριος στόχος του «Foodprint» είναι να δείξει πώς η Μεσογειακή διατροφή, εστιάζοντας στη βιωσιμότητα, την εντοπιότητα και την αυτάρκεια, μπορεί να δώσει λύσεις σε μερικά από τα πιο κρίσιμα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης σήμερα.
Βασική συνιστώσα του έργου αποτελεί η έκθεση φωτογραφίας «Foodprint» που ταξιδεύει σε όλη την Ευρώπη, ενώ παράλληλες δράσεις όπως εκπαιδευτικά προγράμματα, workshops, events και προβολές ντοκιμαντέρ συνδράμουν συνδυαστικά στην ανάδειξη του Μεσογειακού διατροφικού μοντέλου και της βιώσιμης διαβίωσης.
Επόμενος σταθμός της περιοδεύουσας έκθεσης θα είναι το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) στην Αθήνα, όπου αναμένεται να φιλοξενηθούν από τις 14 Σεπτεμβρίου μέχρι τις 29 Οκτωβρίου τα έργα πέντε Ευρωπαίων φωτογράφων. Συνδέοντας την Ελλάδα, την Ιταλία, την Ισπανία, την Πορτογαλία, το Μαρόκο, την Κύπρο και την Κροατία, οι συμμετέχοντες καλλιτέχνες δίνουν νέα πνοή στην προγονική διατροφή εστιάζοντας σε πέντε θεματικές: επιβίωση, παροχή, μαγείρεμα, φαγητό και διατήρηση.
Ο Γιούρι Αβέρωφ και η Ρεα Αποστολίδη, παραγωγοί της Anemon Productions και του Foodprint Project, μας μίλησαν για το όραμα και το έργο του Foodprint, τις αξίες που διέπουν τη Μεσογειακή διατροφή και τη φιλοσοφία ζωής που τη θεμελιώνει.
Ποιο ήταν το κίνητρο για τη δημιουργία του Foodprint project;
Η ιδέα προήλθε παράλληλα με τη δημιουργία του ντοκιμαντέρ της Anemon «Το Τέλειο Γεύμα» (μια συμπαραγωγή Ελλάδας-Γαλλίας-Ισπανία-Κορέας), το οποίο εξετάζει τις πιο πρόσφατες επιστημονικές έρευνες γύρω από οφέλη της Μεσογειακής Διατροφής.
Με το foodprint θελήσαμε να διηγηθούμε την ευρύτερη σημασία της διατροφής αυτής για τη ζωή μας σήμερα, και να προσεγγίσουμε ένα διαφορετικό κοινό από τον μέσο ευρωπαίο θεατή ντοκιμαντέρ. Επιλέξαμε την μορφή ενός πολυμεσικού project το οποίο περιλαμβάνει έκθεση φωτογραφίας, εργαστήρια, γαστρονομικές εκδηλώσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα, με στόχο να απευθυνθούμε σε ένα πιο νεανικό κοινό.
Στα πλαίσια μίας προσπάθειας ανάδειξης και ενίσχυσης της τοπικότητας, τι μπορεί να μας προσφέρει η καταγραφή και η μελέτη της διατροφικής μας παράδοσης;
Η Μεσογειακή Διατροφή διαχρονικά βασίζεται στην τοπικότητα. Για αιώνες, οι λαοί της Μεσογείου καλλιεργούν, συλλέγουν και μαγειρεύουν πρωτίστως τις πρώτες ύλες στις οποίες έχουν άμεση πρόσβαση. Είναι μια διαρκής διαδικασία πειραματισμού με όσα προσφέρει το φυσικό περιβάλλον, σε επίπεδο όχι μόνο «τοπικών προϊόντων» με τη σημερινή έννοια, αλλά και σπόρων, ενδημικών ειδών, εδάφους, κλίματος, τεχνικών, συνηθειών κλπ. Όλα τα τρόφιμα της Μεσογειακής Διατροφής έχουν περάσει από αυτό το πείραμα του χρόνου, είναι αποτέλεσμα αυτής της εμπειρίας.
Για παράδειγμα το ντοματάκι της Σαντορίνης είναι ένας σπόρος που οι ντόπιοι δοκίμασαν στο άνυδρο περιβάλλον και το ηφαιστειογενές έδαφος του νησιού, και ως αποτέλεσμα έχουν αυτή τη μοναδική γεύση. Εκτός από φρέσκο, δοκίμασαν επίσης να το κάνουν λιαστό και πελτέ και έτσι το εισήγαγαν στη μαγειρική τους. Σήμερα έχει ενταχθεί στον κατάλογο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής των ΠΟΠ (Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης) προϊόντων.
Κάπως έτσι λειτούργησε η «τοπικότητα» σε όλη τη Μεσόγειο: όχι μέσα από προϊόντα που παραμένουν αναλλοίωτα στο χρόνο, αλλά ως μια δυναμική, δημιουργική διαδικασία που παντρεύει το φυσικό περιβάλλον με τον ανθρώπινο πολιτισμό. Γι’ αυτό και είναι τόσο ενδιαφέρουσα η καταγραφή και η μελέτη της Μεσογειακής Διατροφής.
Ποιες είναι οι βασικές αξίες που διέπουν τη Μεσογειακή διατροφή και γιατί είναι σημαντικό να τις επαναφέρουμε στο προσκήνιο σήμερα;
Σε επίπεδο παραγωγής της τροφής μας, η ΜΔ βασίζεται στην τοπικότητα, την εποχικότητα, και την βιωσιμότητα. Σε επίπεδο πρώτων υλών, βασίζεται σε φυτικές τροφές (λαχανικά, φρούτα, όσπρια, δημητριακά ολικής άλεσης) και υγιεινά λίπη που προέρχονται κυρίως από το ελαιόλαδο. Σε κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο, βασίζεται στην συλλογικότητα και την αλληλεγγύη: είναι μια διατροφή για την ομάδα (την οικογένεια, την κοινότητα) και όχι για το άτομο.
Όλες αυτές οι αξίες βρίσκονται σήμερα και πάλι στο προσκήνιο καθώς αφορούν ορισμένες από τις μεγαλύτερες προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου: την επιδημία παχυσαρκίας και την πρόληψη χρόνιων ασθενειών στον ανεπτυγμένο κόσμο, την προστασία της βιοποικιλότητας, την βιώσιμη παραγωγή τροφής, την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.
Με αφορμή την έκθεση στο ΕΜΣΤ, διοργανώνετε ένα συλλογικό έργο, καλώντας το κοινό να καταθέσει φωτογραφίες που αποτυπώνουν τις αξίες της Μεσογειακής διατροφής. Σε τι αποσκοπεί αυτή η δράση;
Το foodprint βασίζεται στην ιδέα ότι όλοι μας έχουμε ένα διατροφικό αποτύπωμα. Αφορά την τροφή μας -την παραγωγή και κατανάλωσή της- αλλά και τις αναπαραστάσεις της τροφής στη ζωή μας. Όλοι μας έχουμε ένα διατροφικό αποτύπωμα που εκφράζεται και μέσα από την εικόνα, για παράδειγμα μέσα από τις χιλιάδες φωτογραφίες φαγητών που ανεβάζουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η διατροφή είναι ένα μεγάλο κομμάτι της ταυτότητάς μας και του οπτικού μας αποτυπώματος.
Το συλλογικό έργο είναι ένα κάλεσμα προς το ευρύ κοινό να μας στείλει φωτογραφίες που αποτυπώνουν τι σημαίνει για αυτούς η Μεσογειακή Διατροφή. Όλες αυτές οι φωτογραφίες θα παρουσιαστούν στο ΕΜΣΤ και με τον τρόπο αυτό το κοινό συμμετέχει ενεργά στη δημιουργία ενός συλλογικού έργου -ενός συλλογικού αποτυπώματος.
Το μεσογειακό διατροφικό μοντέλο ενσωματώνει ετερόκλητες εθνοτικές επιρροές. Τι ρόλο πιστεύετε πως παίζει η Μεσογειακή διατροφή στη συγκρότηση μίας ενιαίας «Μεσογειακής» ταυτότητας;
Η Μεσογειακή Διατροφή είναι αποτέλεσμα της εμπειρίας των λαών που κατοικούν στη λεκάνη της Μεσογείου για αιώνες. Η Μεσόγειος ήταν ανέκαθεν ένας ρευστός κόσμος, με συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών, εμπορικές συναλλαγές, μεταφορές προϊόντων, ανταλλαγές ιδεών και πρακτικών. Και η διατροφή ακολουθεί τους ίδιους μηχανισμούς: επηρεάζεται από οτιδήποτε «ξένο» και ενσωματώνει πολιτιστικές επιρροές, λαϊκά ήθη, θρησκευτικές πρακτικές, κοινωνικές δομές, τεχνολογικές καινοτομίες, τεχνικές μαγειρικής και πρώτες ύλες. Με αυτή την έννοια, η ΜΔ υπερβαίνει τις επιμέρους εθνοτικές ή εθνικές ταυτότητες των λαών της Μεσογείου και μπορούμε να πούμε ότι συμμετέχει στη συγκρότηση μιας «υπερεθνικής» ταυτότητας.
Είναι μία κοινώς αποδεκτή αλήθεια πως η κουλτούρα γύρω από τη διατροφή ενός λαού αποτελεί έκφανση του πολιτισμού και των παραδόσεων του. Ωστόσο, ισχύει και το αντίστροφο; Τι αντίκτυπο έχει η διατροφή, με τη σειρά της, στη διαμόρφωση και τη διαφύλαξη του πολιτισμού;
Ο πολιτισμός εκφράζεται μέσα από όλες μας τις συλλογικές πρακτικές -και η διατροφή είναι μια από αυτές. Μια συνταγή μαγειρικής μπορεί να συμπυκνώνει μια σειρά από ιδέες -πράγματα που γνωρίζουμε ή πιστεύουμε- που είναι σημαντικές για την κοινότητα. Όταν αυτή η συνταγή περνάει από τη μια γενιά στην άλλη, μεταδίδονται και αυτές οι ιδέες. Όμως η διατροφή δεν αποτελεί δόγμα αλλά δυναμική πρακτική.
Οι συνταγές της Μεσογείου αλλάζουν και εμπλουτίζονται, οι τεχνικές εξελίσσονται (όπως η διάδοση των ξερών ζυμαρικών από τους Άραβες τον 10ο-12ο αιώνα) και ενσωματώνονται νέα προϊόντα (όπως η εισαγωγή της ντομάτας από την Λατινική Αμερική στην Ευρώπη το 16ο αιώνα). Γενικότερα η διατροφή είναι τρόπος έκφρασης και διαφύλαξης του πολιτισμού αλλά και μετάδοσης και ανανέωσής του.
Τι μπορεί να μας διδάξει η Μεσογειακή διατροφική παράδοση για τη βιωσιμότητα και την ηθική κατανάλωση;
Η βιωσιμότητα βρίσκεται στην καρδιά του Μεσογειακού διατροφικού μοντέλου. Ειδικά σε τόπους φτωχούς, κακοτράχαλους και άνυδρους, η οριακή δυνατότητα επιβίωσης που είχαν οι περισσότεροι αγρότες της Μεσογείου, τους οδήγησε σε πρακτικές απόλυτα εναρμονισμένες με το περιβάλλον τους -αλλιώς απλά δεν θα επιβίωναν. Εν τέλει, η διατροφή των λαών της Μεσογείου ήταν μια κουζίνα «φτωχή» που δεν μπορούσε να σπαταλήσει τις λιγοστές πρώτες ύλες που διέθεταν και να εξαντλήσει τα αποθέματά τους.
Ήταν ένας μετρημένος, ζυγισμένος τρόπος να εκμεταλλεύεσαι στο έπακρο όσα σου παρέχει το άμεσο περιβάλλον σου αλλά και να τα αναπαράγεις. Αυτή είναι η βάση της βιωσιμότητας. Και βλέπουμε ότι σήμερα αυτή η έννοια έχει γίνει ιδιαίτερα επίκαιρη καθώς συνειδητοποιούμε ότι με το λεγόμενο «δυτικό μοντέλο διατροφής» -που ουσιαστικά βασίζεται στην κατανάλωση κρέατος- κατασπαταλάμε τους φυσικούς πόρους, καταστρέφουμε το περιβάλλον και εντείνουμε το πρόβλημα της κλιματικής κρίσης.
Είναι η υγεία και η καλοζωία έννοιες συνυφασμένες;
Παλαιότερα, υπήρχε η αντίληψη ότι η καλοζωία είναι συνυφασμένη με το πάχος: οι αναπαραστάσεις των ευτυχισμένων ανθρώπων τους έδειχναν πάντα χοντρούς! Σήμερα γνωρίζουμε τις καταστροφικές επιπτώσεις της παχυσαρκίας στην υγεία μας και η εικόνα αυτή έχει σε μεγάλο βαθμό ανατραπεί. Η Μεσογειακή κουζίνα έχει το προσόν ότι συνδυάζει και τα δύο: εκτός από υγιεινή είναι και τρομερά νόστιμη.
Έκκληση για συμμετοχή στο συλλογικό έργο του Foodprint
Μπορεί μία εικόνα να αποτυπώσει τις αξίες της μεσογειακής διατροφής;
To Foodprint, σε συνεργασία με το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Αθηνών (ΕΜΣΤ), το WWF Ελλάς στο πλαίσιο της καμπάνιας #Eat4Change και το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ιεράπετρας-Νεάπολης, προσκαλεί φωτογράφους όλων των ηλικιών να συμμετάσχουν σε ένα συλλογικό φωτογραφικό έργο το οποίο θα παρουσιαστεί στο ΕΜΣΤ στην Αθήνα, τον Οκτώβριο του 2023.
Με στόχο την ενεργό συμμετοχή όλων μας στη διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Μεσογείου, οι συμμετέχοντες καλούνται να ανακαλύψουν και να επικοινωνήσουν τις αξίες της Μεσογειακής Διατροφής μέσα από τη φωτογραφία, απαθανατίζοντας εικόνες ανθρώπων και στιγμών που νοηματοδοτούν τη σχέση μας με το φαγητό και καθορίζουν διατροφικό μας αποτύπωμα.
Το Fοοdprint είναι μια παραγωγή της Anemon σε συνδιοργάνωση με το Ινστιτούτο Goethe, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, τα Μουσεία της Μπρέσια της Ιταλίας, το Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου και το Μουσείο Κυπριακών Τροφίμων και Διατροφής, σε συνεργασία με το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ΕΜΣΤ και τη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού. Τελεί υπό την αιγίδα της Ελληνικής Εθνικής Επιτροπής για την UNESCO ενώ δημιουργήθηκε με τη στήριξη του προγράμματος Creative Europe της ΕE.
