Πώς θα καταλάβετε εάν είστε εθισμένοι στα social media

Φανταστείτε να περνούσατε κάποιες ημέρες χρησιμοποιώντας ένα Nokia 3310. Ξεχάστε για λίγο το αγαπημένο σας smartphone που σας δίνει δεκάδες επιλογές και φυσικά πρόσβαση σε όλα τα social media.

Ορισμένοι σίγουρα θα ένιωθαν ανακούφιση, χαλάρωση και αποσύνδεση, ωστόσο άλλοι ενδεχομένως να ένιωθαν συμπτώματα στέρησης ήδη από το πρώτο 24ωρο, γιατί ο εθισμός στα social media έχει ομοιότητες με άλλους τύπους εθισμού, όπως είναι οι αγορές, τα τυχερά παιχνίδια, το πορνό και οι διατροφικές διαταραχές.

Σύμφωνα με τον Lee Fernandes, επικεφαλής θεραπευτή στα Κέντρα Θεραπείας Εξαρτήσεων του Ηνωμένου Βασιλείου (UKAT), o άνθρωπος μπορεί να αναπτύξει συμπεριφορές εξάρτησης όχι μόνο με τις ουσίες. «Ο εθισμός ορίζεται ως η απώλεια της δύναμης της επιλογής, της αποδυνάμωσης του αυτοελέγχου και έτσι αν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν κατακλύσει τη ζωή ενός ατόμου, τότε έχει αναπτυχθεί εθισμός».

«Πράγματι, ο εθισμός στα social media έχει ομοιότητες με άλλους τύπους εθισμού, δηλαδή διαταραχές συμπεριφοράς, όπως το gaming», εξηγεί ο Fernandes.

«Αν για παράδειγμα, ένα άτομο παίζει παιχνίδια πολλές ώρες κατά τη διάρκεια της ημέρας και όσο δεν παίζει νιώθει αισθήματα απελπισίας, λύπης, σημαίνει ότι έχει αποκτήσει εμμονή με τα παιχνίδια. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τα social media».

Πιο συγκεκριμένα με τα social media συμβαίνει το εξής: Είτε το άτομο εθίζεται στην δημιουργία περιεχομένου καθώς λαμβάνει likes, ή χρησιμοποιεί τα social ως μία μορφή απόδρασης από την πραγματική ζωή, κάνοντας αδιάκοπα scrolls, αντικαθιστώντας την πραγματική με την εικονική ζώη.

Η Generation Z είναι γεγονός πως έχει μεγαλύτερη επαφή με τα social media από ότι οι υπόλοιπες γενιές. Τρεις στους πέντε ισχυρίζονται ότι είναι εθισμένοι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σύμφωνα με έρευνα σε 2.000 νέους που διεξήχθη από την εκπαιδευτική εταιρεία EduBirdie. Ένας στους επτά είπε ότι είχε φτάσει στο σημείο να ζητήσει επαγγελματική βοήθεια για να αντιμετωπίσει τον εθισμό του.

Είναι ένα πρόβλημα με το οποίο ο Sven Rollenhagen, ένας εκπαιδευμένος κοινωνικός λειτουργός που ειδικεύεται στον εθισμό και ο συγγραφέας του «Scroll Zombies», γνωρίζει πολύ καλά. «Έχω πολλές έφηβες πελάτισσες που οι συμπεριφορές τους είναι παρόμοιες με άτομα τα οποία είναι εθισμένα σε αλκοόλ και ουσίες. Δυσκολεύονται να αφήσουν το smartphone τους και όταν οι γονείς προσπαθούν να θέσουν όρια, θυμώνουν, φωνάζουν και τσακώνονται».

Ο Rollenhagen εργάστηκε στο παρελθόν με «παραδοσιακούς» εθισμούς, όπως η κατάχρηση ουσιών, πριν ασχοληθεί με τον εθισμό στα παιχνίδια. Στη συνέχεια, στους Noughties (2000-2009), παρατήρησε μια νέα τάση εθισμού που άρχισε να εμφανίζεται με την εισαγωγή του iPhone και την κυκλοφορία του Facebook. «Κατά κάποιο τρόπο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν ένας ακόμη πιο σκληρός εθισμός από το gaming», δήλωσε μιλώντας στον Independent. «Ο gamer χρειάζεται έναν καλό υπολογιστή και καλή σύνδεση στο Internet. Αλλά με τα smartphone, έχετε τη δυνατότητα να τα παίρνετε παντού μαζί σας, στο σχολείο, στη δουλειά, στις διακοπές, χωρίς να μπορεί να υπάρχει διάλειμμα».

Ενώ αρχικά αμφισβήτησε εάν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν πραγματικός εθισμός, η γνώμη του Rollenhagen «άλλαξε αρκετά» στα ενδιάμεσα χρόνια. Οι επιστήμονες έχουν ολοένα και περισσότερο επισημάνει ότι η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να προκαλέσει ανησυχητικά πρότυπα παρόμοια με άλλους εθισμούς συμπεριφοράς. «Πιστεύω ότι θα υπάρξει μια νέα επίσημη διάγνωση τα επόμενα χρόνια, όπως η διαταραχή του gaming», προβλέπει.
Μάλιστα το Gaming Disorder αναγνωρίστηκε επίσημα από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας στην έκδοση του 2018 της διεθνούς ταξινόμησης ασθενειών.

Αυτό συμβαίνει επειδή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι κυριολεκτικά σχεδιασμένα να προκαλούν εθισμό, τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά. «Γνωρίζουμε ότι η κοινωνική επικύρωση φωτίζει την ίδια οδό ανταμοιβής του εγκεφάλου με τα ναρκωτικά και το αλκοόλ», λέει η Δρ Άννα Λέμπκε. «Γνωρίζουμε επίσης εμπειρικά ότι οι άνθρωποι μπορούν να εθιστούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Μπορούμε στη συνέχεια να συμπεράνουμε ότι ο εθισμός στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προκαλεί εγκεφαλικές αλλαγές παρόμοιες με αυτές που παρατηρούνται στον εθισμό στα ναρκωτικά». Μια μελέτη από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ έκανε αυτή την απτή σύνδεση, διαπιστώνοντας ότι η αυτο-αποκάλυψη σε ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης φωτίζει το ίδιο μέρος του εγκεφάλου όπως όταν λαμβάνει μια εθιστική ουσία.

Τα «μου αρέσει» και οι προστιθέμενοι ακόλουθοι συγκεντρώνουν μια επιτυχία της ντοπαμίνης της ορμόνης «καλής αίσθησης» και η ντοπαμίνη «δημιουργεί μια θετική συσχέτιση με όποιες συμπεριφορές προκάλεσαν την απελευθέρωσή της, εκπαιδεύοντάς σας να τις επαναλάβετε. Όταν αυτό το σύστημα ανταμοιβής ντοπαμίνης πειραχτεί, μπορεί να σας αναγκάσει να επαναλάβετε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές».

Πολλές φορές σκρολάρουμε στο feed μας και σκεφτόμαστε: «Σταμάτα, άστο κάτω, πρέπει να πας για ύπνο» κι όμως δεν το αφήνουμε, συνεχίζουμε να βλέπουμε εικόνες και βίντεο και έτσι μπορεί να περάσουν και τρεις ώρες.

Ο εθισμός στον αλγόριθμο είναι ακόμη πιο δύσκολο για τους νέους να τον καταπολεμήσουν καθώς ο μετωπιαίος φλοιός, το κομμάτι του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για τον αυτοέλεγχο, δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως μέχρι τα είκοσι μας. Εν τω μεταξύ, μια μελέτη του UCLA διαπίστωσε ότι τα κέντρα ανταμοιβής στον εγκέφαλο των εφήβων δραστηριοποιούνται ως απάντηση στα likes που δεχόμαστε στα social media.

Αν και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι οικονομικά επιζήμια, όπως είναι άλλοι εθισμοί συμπεριφοράς, όπως ο τζόγος και οι αγορές, προκαλούν διαφορετικά προβλήματα όπως είναι η σύγκριση ή ο φθόνος με αποτέλεσμα να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία, πυροδοτώντας συμπτώματα κατάθλιψης, άγχους και άλλων διαταραχών, όπως η κοινωνική φοβία, καθώς οι κοινωνικές δεξιότητες στην πραγματικότητα διαβρώνονται, δεν ενισχύονται, από τις εφαρμογές, θεωρεί ο Rollenhagen.

Μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο American Journal of Preventive Medicine διαπίστωσε ότι, από τους 7.000 19 έως 32 ετών που συμμετείχαν στην έρευνα, εκείνοι που περνούσαν τον περισσότερο χρόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είχαν διπλάσιες πιθανότητες να αναφέρουν ότι βίωσαν κοινωνική απομόνωση.

Επίσης στις επιπτώσεις προστίθονται οι διαταραγμένες συνήθειες ύπνου. Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ βρήκαν μια σχέση μεταξύ των διαταραχών ύπνου και της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Το μπλε φως που εκπέμπεται από τις οθόνες των smartphone διαδραματίζει σημαντικό ρόλο – μπορεί να εμποδίσει την παραγωγή της ορμόνης της μελατονίνης από το σώμα.

Ωστόσο δεν θα αποκτήσουν όλοι κάποια διαταραχή ή κάποια δυσλειτουργία αν χρησιμοποιοήσουν τα social media. Οι ειδικοί σπεύδουν να επισημάνουν ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να είναι ένα θετικό εργαλείο για όσους έχουν μια υγιή στάση απέναντί τους. Πώς μπορείτε λοιπόν να καταλάβετε εάν η τάση σας για «σκρολάρισμα» έχει μετατραπεί από αβλαβές χόμπι σε εθισμό;

«Πάντα συμβουλεύουμε τους ανθρώπους να σκέφτονται τη συμπεριφορά τους όταν δεν είναι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είναι χαρούμενοι που κάνουν ένα διάλειμμα από αυτό ή έχουν σκέψεις και παρορμήσεις να επιστρέψουν στο διαδίκτυο το συντομότερο δυνατό; Είναι σε θέση να κοινωνικοποιούνται στην πραγματική ζωή αντί απλά στο διαδίκτυο; Μπορούν να συνεχίσουν την «κανονική» καθημερινότητά τους, π.χ. να πηγαίνουν στη δουλειά, να βλέπουν οικογένεια/φίλους, ή αντ' αυτού περνούν τον χρόνο τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Βιώνουν κάποια φυσική απόσυρση από το να είναι online – όπως ναυτία, πονοκεφάλους, εφίδρωση;».

Σαφώς οι απαντήσεις στα προαναφερθέντα ερωτήματα ίσως δεν είναι τόσο εύκολες, αλλά αν εξασκηθούθμε τότε θα αποκτήσουμε μία πιο συνειδητή επαφή με τον κόσμο των social media και κατ' επέκταση με τον εαυτό μας. Επομένως μία πιο ορθολογιστική χρήση τους να αποτελεί την καλύτερη λύση.