Orlando LGBT+ :Τι είναι οι θεραπείες μεταστροφής και γιατί πρέπει να απαγορευτούν

«Μου έλεγε να επισκέπτομαι οίκους ανοχής και σιγά σιγά θα έρθει η επιθυμία για γυναίκες. Σταμάτησα να πηγαίνω στο γραφείο της και είχα σκέψεις αυτοκτονίας». Αυτή είναι μία μαρτυρία ΛΟΑΤΚΙ λήπτη υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Δεν είναι η μοναδική που έχει κατατεθεί μέσω της έρευνας που διεξάγει ο επιστημονικός φορέας Orlando LGBT+ σχετικά με τις θεραπείες μεταστροφής στην Ελλάδα. Είναι όμως μία από τις πολλές που σοκάρουν.

Για το τι είναι οι θεραπείες μεταστροφής, πώς επιβαρύνουν την ψυχική υγεία των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων και γιατί πρέπει να δρομολογηθεί η απαγόρευσή τους και στην Ελλάδα, σύμφωνα με το ψήφισμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μιλήσαμε με την Έλενα-Όλγα Χρηστίδη, ψυχολόγο και συνιδρύτρια, μαζί με την Νάνσυ Παπαθανασίου, του Orlando LGBT+.

Τι είναι το Orlando LGBT+ και ποιο το πλαίσιο δράσης του;

Το Orlando LGBT+ είναι ένας επιστημονικός φορέας που επικεντρώνεται στην ψυχική υγεία των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων. Αποτελείται, κυρίως, από επαγγελματίες ψυχικής υγείας και ψυχοκοινωνικής στήριξης αλλά επίσης κοινωνικούς επιστήμονες και εκπαιδευτικούς.

Βασική θέση μας είναι ότι βρισκόμαστε ενάντια στο στίγμα και τις διακρίσεις εις βάρος των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων. Είναι αποδεδειγμένο ότι οι διακρίσεις είναι νούμερο ένα παράγοντας επιβάρυνσης της ψυχικής υγείας των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων σε σχέση με τον μη ΛΟΑΤΚΙ γενικό πληθυσμό. Όλη η δράση μας, μέχρι τώρα, ερευνητικά, ακαδημαϊκά και στη δημόσια συνηγορία μας, επικεντρώνεται στην αποπαθολογοποίηση, στην διάχυση των σύγχρονων επιστημονικών δεδομένων και των καλών πρακτικών, στην καταπολέμηση του στίγματος, και την επιμόρφωση επαγγελματιών ψυχοκοινωνικής υποστήριξης.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της ερευνητικής σας δράσης πραγματοποιείτε έρευνα σχετικά με τις θεραπείες μεταστροφής στην Ελλάδα;

Σωστά. Η συγκεκριμένη έρευνα πηγάζει από δυο βασικούς παράγοντες: ο ένας είναι ότι γενικά στην κλινική μας εμπειρία, γιατί πολλά άτομα από εμάς διατηρούμε ιδιωτικά γραφεία ως ψυχοθεραπευτές, ψυχαναλυτές κλπ, γνωρίζουμε ότι γίνονται θεραπείες μεταστροφής· το γνωρίζουμε από τις εμπειρίες των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων.

Γνωρίζουμε λοιπόν ότι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, και όχι μόνο, είναι στην καλύτερη περίπτωση ανενημέρωτοι και έχουν απλή άγνοια αλλά θετική πρόθεση, στη χειρότερη περίπτωση είναι ενημερωμένοι αλλά λόγω της προσωπικής ιδεολογίας και των στερεοτύπων τους αποφασίζουν να κρατήσουν μια παραβιαστική και εν τέλει μη επιστημονική στάση.

Ο δεύτερος παράγοντας είναι ότι πλέον έχει ξεκινήσει η συζήτηση για τις θεραπείες μεταστροφής και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μετά τις ΗΠΑ. Έτσι φτάσαμε στο ψήφισμα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο που προτείνει την απαγόρευση των θεραπειών μεταστροφής σε όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ. Έχουμε ήδη τις πρώτες ποινικοποιήσεις στην Ευρώπη και συγκεκριμένα στη Γερμανία, σε περιοχές της Ισπανίας και στην Αλβανία ενώ αυτή την περίοδο έχει κατατεθεί σχετικό νομοσχέδιο και στη Γαλλία.

Η καμπάνια του Orlando LGBT+ σχετικά με τις θεραπείες μεταστροφής με τίτλο #ηταυτότητάσουδενθέλειαλλαγή επιδιώκει ακριβώς αυτό: να τονίσει ότι αυτές συμβαίνουν ακόμη, για διαφορετικούς λόγους και με διάφορους τρόπους, και ότι δεν είναι εξαίρεση. Επιπλέον, θέλουμε να ευαισθητοποιήσουμε το κοινό γύρω από την έννοια των θεραπειών μεταστροφής.

Τι χαρακτηρίζουμε ως θεραπεία μεταστροφής;  

Ως θεραπείες μεταστροφής (ή επανόρθωσης) ορίζεται οποιαδήποτε παρέμβαση (ψυχοθεραπευτική, ψυχολογική, ιατρική, φαρμακευτική, συμπεριφορική ή πνευματική) που αποσκοπεί στην αλλαγή του σεξουαλικού προσανατολισμού ή της ταυτότητας φύλου ενός ατόμου. 

Υπεύθυνο άτομο αυτής της παρέμβασης μπορεί να είναι επαγγελματίας υγείας (γενικός ιατρός, παιδίατρος, ενδοκρινολόγος κ.α.), επαγγελματίας ψυχικής υγείας (ψυχίατρος, ψυχαναλυτής-τρια, ψυχοθεραπευτής-τρια, ψυχολόγος, σύμβουλος ψυχικής υγείας κ.α.), πνευματικός ή θρησκευτικός καθοδηγητής (π.χ. ιερέας, εξομολόγος, κατηχητής), εναλλακτικός θεραπευτής-τρια (ομοιοπαθητικός, ενεργειακός θεραπευτής κ.α.). 

Οι θεραπείες μεταστροφής χαρακτηρίζονται από τους διεθνείς οργανισμούς υγείας/ψυχικής υγείας ως αναποτελεσματικές, βλαβερές και επικίνδυνες για τα άτομα που τις υφίστανται και αποτελούν βασανιστήρια.

Συνήθως σε ποια ηλικία βρίσκονται τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα στα οποία γίνεται απόπειρα θεραπειών μεταστροφής;

Το συντριπτικό ποσοστό των καταγγελιών αφορά θεραπείες μεταστροφής που έλαβαν χώρα είτε στην εφηβεία είτε στην αναδυόμενη ενηλικίωση, δηλαδή στην νεαρή ενήλικη ζωή.

Τι επιπτώσεις επιφέρουν οι θεραπείες μεταστροφής;

Με βάση τα δεδομένα που έχουμε από την Αμερική οι θεραπείες μεταστροφής επιφέρουν επιδείνωση στην ψυχική υγεία των ατόμων που εκδηλώνεται με αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη, αυτοτραυματισμούς, αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, χρήση ουσιών, αλλά και ιδιαίτερα αυξημένα ποσοστά πιθανότητας να προβούν σε απόπειρα αυτοκτονίας. Τα δεδομένα λένε ότι τα άτομα που έχουν υποστεί θεραπείες μεταστροφής έχουν τέσσερις φορές περισσότερες πιθανότητες να προβούν σε απόπειρα αυτοκτονίας από άτομα που βιώνουν παρόμοιες προκλήσεις ψυχικής υγείας αλλά δεν έχουν υποστεί θεραπείες μεταστροφής.

Παρουσιάζονται ως θεραπείες μεταστροφής ή χρησιμοποιούνται άλλοι όροι για την προώθηση και εφαρμογή τους;

Εξαρτάται. Όση περισσότερη ορατότητα αποκτούν τα ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα στον δημόσιο διάλογο τόσο λιγότερο αναπαράγονται ευθέως ομοφοβικά και τρανσοφοβικά επιχειρήματα, αυτό όμως σημαίνει ότι συγκαλύπτονται πίσω από άλλη επιχειρηματολογία όπως «αν είναι δική σου επιθυμία μπορείς και να αλλάξεις», «να κάνουμε ψυχοθεραπεία και να δούμε», «ίσως να οφείλεται κάπου». Δεν μιλώ εδώ για τις προσωπικές νοηματοδοσίες που το ίδιο το άτομο μπορεί να κάνει κατά τη διάρκεια της όποια θεραπείας του, μιλώ ξεκάθαρα για αυθαίρετες ερμηνείες που πάνε κόντρα στα επιστημονικά δεδομένα και τις διεθνείς κατευθυντήριες οδηγίες. Όμως το αν οι θεραπείες μεταστροφής προτείνονται ευθέως ως τέτοιες ή έμμεσα με άλλον τρόπο, εξαρτάται πολλές φορές και από το ποιο άτομο τις προτείνει: διαφορετικά θα προταθούν από κάποιους ψυχολόγους, ψυχιάτρους, παιδοψυχιάτρους κ.λπ., διαφορετικά από εκπροσώπους της Εκκλησίας, διαφορετικά από εναλλακτικούς θεραπευτές.

Η έρευνα έχει ολοκληρωθεί ή ακόμη «τρέχει»;

Συνεχίζει να τρέχει στην ιστοσελίδα του Orlando LGBT+ υπό το #ηταυτότητάσουδενθέλειαλλαγή και όποιο άτομο επιθυμεί μπορεί να συμπληρώσει το ερωτηματολόγιο ή και μόνο να ενημερωθεί για τις εξελίξεις σχετικά με τις θεραπείες μεταστροφής παγκοσμίως. Επιπλέον μόλις ανακοινώθηκε από εμάς η συνεργασία με τον Σύμβουλο του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας για θέματα Προώθησης της Πολυτισμικότητας, της Αποδοχής και του Σεβασμού στη Διαφορετικότητα (ΠΑΣΔ) κ. Κώστα Γαβριηλίδη, ώστε η έρευνα και η καμπάνια μας για την ποινικοποίηση των θεραπειών μεταστροφής να λάβουν χώρα και στην Κύπρο. Το ερωτηματολόγιο απευθύνεται σε επιζήσαντες/επιζώσες/επιζώντα θεραπειών μεταστροφής.

Διαβάζοντας τις μαρτυρίες διαπιστώνω ότι υπάρχει μια κοινή συνιστώσα: οι λήπτες/λήπτριες των θεραπειών μεταστροφής εμφανίζουν συναισθήματα ενοχής. 

Δεν μπορεί να λάβει χώρα οποιαδήποτε θεωρία μεταστροφής ή «παραίνεση για αλλαγή» χωρίς να βασίζεται σε κάτι κοινό: κι αυτό είναι η ντροπή. Οι θεραπείες μεταστροφής αποτελούν βία, ψυχολογική κυρίως αλλά μπορεί να πάρει και σωματική ή/και σεξουαλική μορφή και αυτό εξαρτάται από τις τεχνικές που ακολουθούνται. Τα κοινά που έχουν με άλλες μορφές έμφυλης βίας είναι η ντροπή και η διαφορά ισχύος μεταξύ θύματος και θύτη.

Στην Ελλάδα σε ποιο στάδιο βρισκόμαστε; Αν υπάρξει καταγγελία για θεραπεία μεταστροφής ακολουθεί ποινική δίωξη;

Ας σκεφτούμε ότι οι θεραπείες μεταστροφής είναι η κορυφή μιας πυραμίδας. Στη βάση αυτής της πυραμίδας βρίσκονται, πχ για τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, η άγνοια και ομοφοβικά και τρανσοφοβικά στερεότυπα που δεν έχουν διαλυθεί από τα έγκυρα επιστημονικά δεδομένα. Όσο ανεβαίνουμε στην πυραμίδα βρίσκουμε τις κακές πρακτικές που δεν είναι θεραπείες μεταστροφής αλλά είναι για παράδειγμα οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας που δεν χρησιμοποιούν σωστή ορολογία ή που χρησιμοποιούν κακοποιητικούς όρους χωρίς να το καταλαβαίνουν, που κάνουν ανυπόστατες ή αυθαίρετες ερμηνείες με βλαπτικές συνέπειες χωρίς να το συνειδητοποιούν και φτάνοντας στην κορυφή της πυραμίδας καταλήγουμε στις θεραπείες μεταστροφής. Μπορεί να είναι δύσκολο να το φανταστούμε αλλά στην Ελλάδα, όσον αφορά τους επαγγελματίες υγείας, ακόμη περισσότερο ψυχικής υγείας, δεν έχουμε κατάλληλα εργαλεία για να θέσουμε ένα πλαίσιο με αρκετούς και σωστούς ρυθμιστικούς κανόνες. Έτσι δημιουργούνται διάφορα κενά, για παράδειγμα δεν έχουμε έναν, ή δύο και τρεις, ενιαίους φορείς που όλοι όσοι παρέχουμε υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης α είμαστε υποχρεωμένοι να είμαστε μέλη τους και να ακολουθούμε κώδικες δεοντολογίας. Δεν υπάρχει κανένα πειθαρχικό όργανο στους συλλόγους πχ στον Σύλλογο Ψυχολόγων, στον οποίο είναι προαιρετική η συμμετοχή μας, που μπορεί να μας ελέγξει και να μας επιβάλλει κυρώσεις. Δεν έχουμε συμπεριληπτικούς κώδικες δεοντολογίας για κοινωνικούς λειτουργούς, για ψυχολόγους, για γιατρούς που να συμπεριλαμβάνουν ρητά ζητήματα διακρίσεων με βάση των σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα, την έκφραση και τα χαρακτηριστικά φύλου.

Τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα, λόγω του στίγματος, έχουν ενδοιασμούς στο να προσεγγίσουν τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας; Υπάρχουν ενδείξεις ότι δέχονται διακρίσεις από τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας;

Το 2019 ως Orlando LGBT+ ολοκληρώσαμε μια έρευνα που αφορούσε τις εμπειρίες ΛΟΑΤΚΙ ληπτών/ληπτριών υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην Ελλάδα δηλαδή ποιες είναι οι στάσεις, οι αντιλήψεις και οι γνώσεις των επαγγελματιών ψυχικής υγείας μέσα από τα μάτια των ΛΟΑΤΚΙ ληπτών/ληπτριών. Από εκεί προέκυψαν οι πρώτες ενδείξεις για τις θεραπείες μεταστροφής. Εκτός από αυτές καταγράψαμε σε συντριπτικό ποσοστό περίπου 80%, αναφορές για άγνοια, επαγγελματική ανετοιμότητα για την ανάληψη ατόμων που θέλουν να επεξεργαστούν ζητήματα ταυτότητας φύλου/σεξουαλικού προσανατολισμού και χαρακτηριστικών φύλου, παντελή έλλειψη επιμόρφωσης και άγνοια των θέσεων των διεθνών φορέων που αναφέρονται σε θέματα ψυχικής υγείας και ΛΟΑΤΚΙ ταυτοτήτων.

Οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας έχουν καλή διάθεση να ενημερωθούν; Κατανοούν την αναγκαιότητα της απαγόρευσης των θεραπειών μεταστροφής;

Οι περισσότεροι συνάδελφοι που συναντάμε εμείς, στην καθημερινή αλληλεπίδραση, στο ακαδημαϊκό και το επαγγελματικό πλαίσιο, θέλουν να μάθουν, θέλουν να έχουν πρόσβαση στην πληροφορία, να επιμορφωθούν, να υποστηριχθούν για να βελτιώσουν τις υπηρεσίες που παρέχουν. Αλλά δεν υπάρχει ένας τρόπος, ή πολλοί οριζόντιοι, που να προτείνεται πώς θα γίνουν όλα αυτά. Ένα πολύ θετικό παράδειγμα: οι φοιτητές μας στο τμήμα Ψυχολογίας, που είναι οι αυριανοί επαγγελματίες υποδέχτηκαν το μάθημα «Ταυτότητα και Φύλο» για τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας σε ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, με τρομερό ενθουσιασμό. Τα άτομα που δήλωσαν και παρακολούθησαν το μάθημα ήταν εκατοντάδες, πολλά από αυτά παρακολούθησαν από την αρχή συστηματικά το μάθημα και έρχονταν στο αμφιθέατρο και τώρα το παρακολουθούν διαδικτυακά. Δυστυχώς όμως δεν είναι πολλά τα Τμήματα προπτυχιακών σπουδών για επαγγέλματα ψυχοκοινωνικής στήριξης στην Ελλάδα, που να έχουν εντάξει ένα τέτοιο μάθημα στο Πρόγραμμα Σπουδών τους.

Σε ΛΟΑΤΚΙ άτομα που έχουν δεχτεί θεραπείες μεταστροφής τι θα έλεγες;

Είναι περίεργο να λέμε σε ένα θύμα τι να κάνει ή πώς πρέπει να σκέφτεται γιατί πρωτίστως την ευθύνη την φέρουμε όσα άτομα βρισκόμαστε σε ρόλους ισχύος, όπως οι επαγγελματίες υγείας. Νομίζω ότι ένα βασικό μήνυμα είναι ξεκάθαρο: δικαιούστε υπηρεσίες αλλά και ευρύτερα οικογενειακά, κοινωνικά, επαγγελματικά, σχολικά και άλλα πλαίσια που να σας προστατεύουν από τις διακρίσεις, να μην σας προκαλούν κανενός είδους βλάβη και να μην ασκούν βία σε βάρος σας. Αυτό είναι ένα γενικό μήνυμα προς τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα. Αυτό που θα ήθελα να πω κυρίως είναι προς τις οικογένειες, τους γονείς, τους συναδέλφους που αναγνωρίζουν ότι υπάρχει πρόβλημα και θέλουν κάτι να αλλάξει: να έχουμε ανοιχτά τα μάτια μας και τα αυτιά μας στην πληροφορία, να μην έχουμε άρνηση προς τις παραβιαστικές πράξεις που συμβαίνουν κι ας είναι πολύ δύσκολο να το δεχτούμε, να προσπαθούμε να ευαισθητοποιούμε όσο περισσότερο κόσμο μπορούμε και να διοχετεύουμε τις πληροφορίες για τόσο ποσό ακραία βίαιες είναι οι θεραπείες μεταστροφής και πόσο κακό μπορούν να προκαλέσουν. Πρέπει να απαιτούμε τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα, όπως όλα τα άτομα που ανήκουν σε μειονοτικές ομάδες, να έχουν πρόσβαση σε ασφαλείς υπηρεσίες και να υπερασπιζόμαστε οριζόντια τα ανθρώπινα δικαιώματα.