Ιουλίτα Ηλιοπουλου: «Με τον Ελύτη συνυπήρξαμε με πολύ σεβασμό και αγάπη»
Η Ιουλίτα Ηλιοπούλου μεγάλωσε με λογοτεχνία κα μουσική. Σπούδασε στη Φιλοσοφική, στο Ωδείο Αθηνών -θέατρο, και δεν άργησε να βρει τον δρόμο της στην ποίηση. Η συνάντηση με τον Οδυσσέα Ελύτη και η κοινή τους ζωή την καθόρισαν. Σήμερα έχει την ευθύνη, συνολικά, του έργου του νομπελίστα ποιητή ενώ παράλληλα συνεχίζει την δική της πορεία: Γράφει ποίηση, το λιμπρέτο μιας νέας όπερας αλλά κι ένα βιβλίο που θα γνωρίσει τον Ελύτη στα παιδιά.
«Από παιδί αγαπούσα τη δημιουργία μέσω του λόγου, την πεζογραφία και την ποίηση, χάρις στη μητέρα μου που μας μεγάλωσε –εμένα και την αδελφή μου- με ποιήματα, αλλά και πολλά τραγούδια. Τραγούδια του Αττίκ, του Χαιρόπουλου, του Χατζιδάκι. Έψαλε επίσης όμορφα και μας εξοικείωσε με τη βυζαντινή υμνογραφία. Η μαμά μου αγαπούσε και αγαπά το θέατρο και την τέχνη, ο πατέρας μου ήταν πιο πρακτικός άνθρωπος, ευαίσθητος όμως. Έτσι ήταν, μάλλον, αυτονόητο για μένα να σπουδάσω φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και Θέατρο στο Ωδείο Αθηνών. Η αδελφή μου βέβαια έγινε οδοντίατρος, εγώ ακολούθησα το δρόμο της τέχνης.
Η προσωπικότητά μας διαμορφώνεται σιγά σιγά, αλλά και πολύ νωρίς στη ζωή μας. Οι εγγραφές της παιδικής ηλικίας είναι καθοριστικές για το μέλλον μας. Και η εξέλιξή μας
βασίζεται πάνω σ’ αυτά τα πρώτα αποτυπώματα. Οι συναντήσεις μας, οπωσδήποτε, οι δάσκαλοι, οι έρωτες, οι φιλίες, το δέος και ο θαυμασμός μπροστά σε ένα εξαιρετικό πνευματικό μέγεθος, τα διαβάσματα μας πάλι είναι ζωτικής σημασίας για την εξέλιξη της προσωπικότητας. Ο Οδυσσέας Ελύτης, βέβαια, αλλά και δάσκαλοί μου όπως η Μαρία Χόρς έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε αυτήν την εξέλιξη.
Ο Ελύτης ζούσε πολύ απλά. Όπως κάθε άνθρωπος που δεν τον ενδιαφέρει το φαίνεσθαι αλλά η ουσία
Η γνωριμία μου με τον Ελύτη έγινε πρώτα με το έργο του, όταν ήμουν μαθήτρια και διάβασα ποίησή του. “Τα τρία ποιήματα με σημαία Ευκαιρίας” μάλιστα ενέτειναν την επιθυμία να γνωρίσω τον ποιητή. Του έγραψα τις σκέψεις και τον θαυμασμό μου γι΄ αυτό το έργο και αργότερα τον συνάντησα.
Ζούσε πολύ απλά. Όπως κάθε άνθρωπος που δεν τον ενδιαφέρει το φαίνεσθαι αλλά η ουσία, όπως κάθε άνθρωπος που ξέρει να παίρνει χαρά από τα ταπεινά, ενώ συνάμα ξέρει και μπορεί να αναδεικνύει αξίες και αρετές και με αυτές να συντηρείται.
Ένας άνθρωπος αφιερωμένος στην πνευματική δημιουργία διαμορφώνει ανάλογα την ζωή του, καθορίζει ανάλογα την καθημερινότητά του. Με απλότητα, ολιγάρκεια και στόχευση στο ουσιώδες. Λίγες συναντήσεις, λίγες μετακινήσεις αλλά πολλή δουλειά. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο συνυπήρξαμε με πολύ σεβασμό και αγάπη.
Το φως είναι ένας σημαντικός άξονας της ποίησής του, στη φυσική και μεταφυσική του διάσταση. Προτιμούσε βέβαια να εργάζεται το βράδυ. Η ησυχία είναι σημαντική για τη συγκέντρωση πάντα, όταν δεν σε αποσπούν η βιομέριμνα, τα τηλέφωνα, οι πρακτικές ανάγκες…
Αυτό που θυμάμαι στο σχολείο –όπου πρωτοδιάβασα και Ελύτη, είναι ότι συχνά η περιοριστική, τότε τουλάχιστον, ερμηνευτική ανάγνωση της ποίησης, εν γένει, μέσα στην τάξη μού δυνάμωσε την επιθυμία μιας προσωπικής μελέτης, χωρίς τα αυστηρά λογικά κριτήρια που συχνά καθηλώνουν το ποίημα και ακυρώνουν τον αναγνώστη.
Ξεκίνησα να γράφω αρκετά μικρή. Δεν βιάστηκα, ωστόσο να δημοσιεύσω. Το πρώτο μου βιβλίο με τίτλο “Καλούς ενιαυτούς Μάρκο” κυκλοφόρησε το 1988. Ο Ελύτης πάντα με ενεθάρρυνε. Ήξερε ότι αναζητούσα να βρω τη δική μου ”ιδιωτική οδό”. Άλλωστε ο καθένας πορεύεται μόνος στην τέχνη και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζεται. Τον Ελύτη, τον ενοχλούσε πάντα πολύ ο ετεροπροσδιορισμός, που δυστυχώς συμβαίνει κατά κόρον, κυρίως στις γυναίκες.
Τι με εμπνέει; Μα η ζωή, τα βιώματα, τα βαθιά συναισθήματα, η ίδια η γλώσσα με τις πολλές της δυνατότητες... Αυτό που με απογοητεύει πάντα είναι η υποκρισία και η ευτέλεια.
Ναι, η ποίηση απευθύνεται στη σκέψη όλων, στις αισθήσεις και στην ευαισθησία μας. Ανοίγει ένα παράθυρο για ν’ αναπνεύσει κανείς τον αέρα εκείνο που κρύβεται μέσα στην εικοσιτετράωρη ασφυξία των πρακτικών επιταγών. Αυτόν τον ιδιωτικό αέρα, αυτήν την ανάσα ελευθερίας που, είτε ομοιοπαθητικά λειτουργεί ως παραμυθία, είτε δυναμικά οδηγεί σε μιαν απρόσμενη αποκάλυψη. Γιατί η ποίηση δεν παύει να αποτελεί μία παράλληλη οδό αντίληψης, που θα πει παιδείας, με την ευρύτερη έννοια της λέξης. Είναι μια οδός, όχι θαυμάτων αλλά πραγματικότητας, όχι επανάληψης αλλά πρωτοτυπίας, όχι μίμησης αλλά αυθεντικότητας.
Ο Μίκης Θεοδωράκης, όπως έχω πει, υπήρξε μια ιδιαίτερη περίπτωση που κατάφερε να συγκεράσει σε μια ανθρώπινη ύπαρξη την ιστορία της εποχής του, τα ιδανικά, τις αξίες, τις αμφισβητήσεις, τις ταραχές, τους αγώνες για ελευθερία, τις ιδεολογικές αντεγκλήσεις, την τόλμη και τις παλινωδίες των καιρών, αλλά και προπάντων την ζωτική καλλιτεχνική έκφραση ενός ταραχώδους αιώνα. Αυτήν την άσβεστη ορμή δημιουργίας κρατώ.
Ο Θεοδωράκης συνάντησε, ουσιαστικά, τον Ελύτη όταν διάβασε το Άξιον Εστί. Είχε την ευφυΐα να καταλάβει την σημασία του έργου και αντέδρασε με τον δικό του πρωτότυπο και πρωτεϊκό τρόπο κάνοντας ένα υβριδικό μουσικό έργο. Δεν υπήρξαν όμως φίλοι. Δεν έκαναν παρέα. Είχαν βέβαια πάντοτε μια αμοιβαία εκτίμηση.
Η Ελλάδα του Ελύτη
Όπως έχω πει και αλλού πολλές φορές, την περίοδο που μελετούσα κείμενα για τον Ευρωπαϊκό και Ελληνικό διαφωτισμό, προκειμένου να γράψω το λιμπρέτο της νέας όπερας του Γιώργου Κουρουπού, με τον τίτλο “Ελπίς Πατρίδος”, σκέφτηκα πόσες βασικές έννοιες που αφορούν διαχρονικά στην πατρίδα μας, είτε γιατί δεν τις έχουμε ακόμα αποσαφηνίσει, είτε τις προσπερνούμε, είτε τις παρερμηνεύουμε και πόσες τολμηρές θέσεις μιας άλλης πατριδογνωσίας βρίσκονται στο έργο του Ελύτη. Τότε, γεννήθηκε η ιδέα να κάνω αυτήν την ενδεικτική ανθολόγηση αποσπασμάτων πεζών κειμένων του, με γνώμονα την Ελλάδα. Την Ελλάδα όπως την είδε, τη γνώρισε, τη φαντάστηκε, την αγάπησε ο Ελύτης. Επικεντρώθηκα στα πεζά γιατί εκεί με απόλυτη σαφήνεια και αμεσότητα διατυπώνονται ποικίλες θέσεις κι απόψεις -που ατόφιες βέβαια ή μεταπλασμένες, τις συναντάμε και στο ποιητικό του έργο επίσης. Μην ξεχνάτε ότι τα πεζά κείμενά του είναι ιδιαίτερα μυητικά στην ποίησή του. Παρέχουν πλήθος αυτοβιογραφικών, αλλά και ερμηνευτικών στοιχείων για την καλύτερη κατανόηση του προσωπικού του μύθου, της ποιητικής του γραμματικής. Για το βιβλίο αυτό, την “Ελλάδα του Ελύτη”, βέβαια, η αφορμή της επετείου των διακοσίων χρόνων υπήρξε ένα ακόμα έναυσμα για μια τέτοια περιήγηση, μέσω του Ελύτη, στην διαρκή Ελλάδα.
Προσπαθώ με αίσθηση ευθύνης αλλά και με διαρκή αγάπη, με σεβασμό στις αρχές, αισθητικές και ηθικές του Ελύτη να διαχειρίζομαι το έργο του· ένα έργο που κάθε επαφή μαζί του είναι αστείρευτα αποκαλυπτική πολύτιμων, για τη ζωή, νοημάτων. Τον παγκόσμιο λογοτεχνικό χάρτη νομίζω τον ξέρει μόνον η Ιστορία… Εγώ γνωρίζω ότι το ενδιαφέρον μεταφραστών και εκδοτών είναι πάντα μεγάλο για την ποίηση του Ελύτη. Πριν λίγο καιρό κυκλοφόρησε μια ακόμη, νέα, μεγάλη, ανθολογία της ποίησης του στα ιταλικά απ’ τον Feltrinelli, επίσης μία ανθολογία στη Ρωσική γλώσσα, ενώ ετοιμάζονται τα “Ελεγεία” και τα “Δυτικά της Λύπης” στα γαλλικά και το σύνολο του έργου του στα ιταλικά.
Δεν διασκεδάζουν η ποίηση και η μουσική, ψυχαγωγούν, κυρίως
Ο συνδυασμός ποίησης και μουσικής είναι αρχέγονος, συνυφασμένος με τη λυρική ποίηση, συνδυασμός που μπορεί να ενδυναμώσει τα νοήματα, να κάνει έντονα αισθητό το ποιητικό αποτέλεσμα, να οδηγήσει τον αναγνώστη-ακροατή στα μυστικά της ποιητικής λειτουργίας. Έχει βέβαια τόσο πολύ απλοποιηθεί αλλά και κακοποιηθεί η έννοια της μελοποίησης, που συχνά φοριέται μία μελωδία, μία ρυθμική μουσική φράση πάνω στον ποιητικό λόγο χωρίς να πραγματοποιείται αληθινή συνάντηση, σύμπλεξη των δύο μερών που θα δώσουν τη νέα μονάδα –το τραγούδι. Υπάρχει όμως και η αληθινή μουσική που ξέρει να ακούει το ποίημα, να ανασαίνει στις δικές του αναπνοές, να το αναδεικνύει. Αυτό μόνο εννοώ μελοποίηση και αυτό αληθινά θαυμάζω· αυτό οδηγεί στην οικείωση και εμβάθυνση των νοημάτων, αλλά και σε μια νέα αισθητική απόλαυση. Δεν διασκεδάζουν η ποίηση και η μουσική, ψυχαγωγούν, κυρίως. Χρέος μας είναι να υπηρετούμε αυτήν την “αγωγή”, αυτήν την αληθινή χαρά προς την οποία, ναι, ανταποκρίνεται το κοινό. Έχω ζήσει την απόλυτη προσοχή, την ουσιαστική πνευματική συμμετοχή του κοινού, τη χαρά της ψυχικής ανάτασης -όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και σε μικρά νησιά, σε απομακρυσμένα μέρη, σε προγράμματα που δεν κάνουν καμία παραχώρηση, αλλά δίνουν, στο υψηλότατο επίπεδο, δείγματα αυτής της σπουδαίας τέχνης: του μελοποιημένου ποιητικού έργου».
Μια όπερα για την Επανάσταση....
«Γράφω το λιμπρέτο στη νέα όπερα του σπουδαίου συνθέτη, του Γιώργου Κουρουπού, με τον τίτλο “Ελπίς Πατρίδος” που θα παρουσιαστεί στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 8 και 10 Δεκεμβρίου. Είναι ένα έργο που γράφτηκε με αφορμή τα διακόσια χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, και έχει ως άξονα τον απλό άνθρωπο της εποχής, που ελπίζει, που πονά, που τολμά, που γίνεται ήρωας. Μ’ άλλα λόγια πραγματεύεται την ψυχική και ιδεολογική προετοιμασία για τη διαμόρφωση του ελληνικού κράτους. Μιλήσαμε διεξοδικά -ο Γιώργος Κουρουπός κι εγώ- εργαστήκαμε πολύ κοντά ο ένας στον άλλον για να διαμορφώσουμε ένα νέο έργο που θα ενδιαφέρει τον σημερινό αναγνώστη, θα έχει τεκμηριωμένα ιστορικά στοιχεία αλλά και μια ελευθερία ονείρου. Το έργο αναζητά την ψυχική εκκίνηση της Επανάστασης, αναζητά τους Ήρωες και τα γεγονότα του Αγώνα, τις Ιδέες και τα όνειρα μέσα από την καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων της εποχής, που μάχονται, που διστάζουν, που τολμούν, που ερωτεύονται, που ζητούν να ζήσουν ένα καλύτερο αύριο. Ιστορία και μυθοπλασία μαζί. Ο Ρήγας, ο Καποδίστριας, ο Παπαφλέσσας, οι Αγωνιστές διασταυρώνονται με τους καθημερινούς ανθρώπους και μαζί καλλιεργούν την ελπίδα για μια ελεύθερη και δημοκρατική πατρίδα, για μια ευτυχισμένη αυριανή ζωή. Αίτημα διαρκές!
Ετοιμάζω κάποια προγράμματα ποίησης και μουσικής που θα παρουσιαστούν στο Ίδρυμα Θεοχαράκη κυρίως, αλλά και αλλού. Επίσης μία νέα ποιητική συλλογή αλλά και ένα βιβλίο για παιδιά, μυητικό στην ποίηση του Ελύτη με τίτλο “Ο Ελύτης για παιδιά”».
