Αντιγόνη Λυμπεράκη: «Μετά το lockdown όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα δουλεύουν όπως οι γυναίκες»

Εκφράζοντας την πιθανότητα ότι μετά την πανδημία, όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα δουλεύουν όπως οι γυναίκες, η Αντιγόνη Λυμπεράκη βλέπει το νέο τοπίο που διαγράφεται στο θέμα της ισότητας. Δεν πιστεύει σε θαύματα ούτε βέβαια ποντάρει σε μεγάλες ανατροπές. Ετσι κι αλλιώς το επαγγελματικό τοπίο για τις γυναίκες μόνο στρωμένο με ρόδα δεν είναι…

Γυναίκα καριέρας με ακαδημαϊκή και πολιτική πορεία, η ίδια ζει και εργάζεται μέσα σε ανδροκρατούμενους χώρους. Μόνον στον ακτιβισμό, με τον οποίο επίσης ασχολείται, τα πράγματα είναι διαφορετικά και οι γυναίκες υπερισχύουν. Ισως γιατί η προσφορά είναι γένους θηλυκού.

Με έντονη δραστηριότητα, πανεπιστημιακή, πολιτική και κοινωνική, η Αντιγόνη Λυμπεράκη εξακολουθεί να πιστεύει ότι η ισότητα είναι ένα «ηθικό πρόταγμα». Με άρθρα, βιβλία και δημοσιεύσεις της μελετά και καταγράφει την σύγχρονη πραγματικότητα. Και επιβεβαιώνει ότι, σύμφωνα με στοιχεία και έρευνες, στην Ελλάδα και τις Μεσογειακές χώρες κυρίως, αλλά και συνολικά στην Ευρώπη και την Αμερική, η επαγγελματική ανέλιξη για μια γυναίκα «κουτουλάει σε γυάλινη οροφή». Κι ας μην είναι γένους αρσενικού.
Καθηγήτρια Οικονομικών στο Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου, πρώην αντιπρόεδρος της Δράσης και πρώην βουλευτής με το Ποτάμι, ιδρυτικό μέλος της Actionaid, μέλος της Διεθνούς Ενωσης για τα Φεμινιστικά Οικονομικά IAFFE, σύζυγος και μητέρα. Μεταξύ άλλων έχει εκδώσει το βιβλίο «Γυναίκες στην Οικονομία» ενώ τα «οικονομικά του φύλου» αποτελούν βασικό πεδίο στην έρευνά της.

Κυρία Λυμπεράκη, πιστεύετε ότι η πανδημία θα πλήξει περισσότερο τις εργαζόμενες γυναίκες; Υπάρχουν ήδη στοιχεία που επιβεβαιώνουν ένα τέτοιο ενδεχόμενο; 

«Μεγάλες αλλαγές -όπως η εμπειρία της πανδημίας αλλά και ειδικότερα του lockdown- έχουν ένα άμεσο ισοζύγιο κερδισμένων και χαμένων. Επιδρούν σε νοοτροπίες, ανατρέπουν ισορροπίες και εγκαθιδρύουν δυναμικές. Αν μπορούσαμε να βλέπαμε την κατάσταση με την ψυχραιμία του μελλοντικού ιστορικού, δεν είναι απίθανο οι υπόγειες έμμεσες διεργασίες να αποδειχθούν καθοριστικές.
Στην μακρά πορεία απελευθέρωσης των γυναικών τον εικοστό αιώνα, αυτό πήγε να γίνει δύο φορές, και τις δύο όταν ένας πόλεμος ανέτρεψε κατεστημένες διαχωριστικές γραμμές. Μετά την πρώτη φορά, το 1918, οι αλλαγές αναιρέθηκαν και η παλιά τάξη επανήλθε. Την δεύτερη –τον Δεύτερο Παγκόσμιο– οι αλλαγές αποδείχθηκαν πιο γόνιμες και οδήγησαν σε ευθεία γραμμή στις μεγάλες κατακτήσεις των δεκαετιών του 60 και 70.
Η πανδημία παρενέβη βίαια στην ζωή όλων, παραβιάζοντας την ‘γραμμή εκεχειρίας’ μεταξύ ανδρών και γυναικών -την γραμμή που ταυτιζόταν με το κατώφλι του σπιτιού.
Η εργασία από το σπίτι τράβηξε μια κουρτίνα και φώτισε πλευρές της καθημερινότητας που ελάχιστα απασχολούσαν το δημόσιο διάλογο: ότι δηλαδή παράλληλα με την εργασία που φέρνει χρήματα στο σπίτι, συντελούνται σιωπηρώς και άλλες εργασίες (σκληρές και απαιτητικές) γύρω από τη φροντίδα των ανθρώπων. Η σακούλα από το σούπερ μάρκετ που έφερνε ο άνδρας, δεν μετατρέπεται σε ένα ζεστό φαγητό στο τραπέζι μόνη της. Την διαχωριστική γραμμή την γνώριζαν οι γυναίκες καλά. Η δουλειά που έκαναν οι γυναίκες έξω από το σπίτι δεν τις ελάφρυνε και πολύ μέσα.

Το ότι γινόταν αυτό -ότι υφίσταται ένας κόσμος οικιακής εργασίας που δεν γίνεται μόνη της- αποτέλεσε αποκάλυψη για τους άνδρες που χρειάστηκε να εργαστούν από το σπίτι (κάνοντας παράλληλα παρέα, επίβλεψη και διάβασμα των παιδιών). Η νέα ορατότητα των εργασιών γύρω από τον ιδιωτικό χώρο –η παραβίαση της ‘πράσινης γραμμής εκεχειρίας’ μεταξύ των φύλων– ίσως δημιουργήσει καλύτερη συνεννόηση στο μέλλον. Την ίδια στιγμή που τα παιδιά μάθαιναν εξ αποστάσεως, οι μπαμπάδες «κουβαλητές» διδάσκονταν εκ των σύνεγγυς. Πραγματικά ελπίζω να μην ξεχάσουν αυτό που έμαθαν οι άνδρες όσο εργάζονταν από το σπίτι τους, με την ίδια ευκολία που κάποιοι λησμόνησαν τις μαγειρικές δεξιότητες της φοιτητικής ζωής, αμέσως μόλις συγκατοίκησαν.
H ίδια καταπάτηση της γραμμής εκεχειρίας των φύλων, όμως, για πολλές γυναίκες έχει και σκοτεινή πλευρά. Το «πρωτείο των πληγμάτων» προκύπτει από την διαχείριση τη συνύπαρξης στον κλειστό χώρο του σπιτιού. Στα σπίτια που είχαν εκδηλωθεί φαινόμενα βίας κατά των γυναικών, η κατάσταση επιβαρύνθηκε -όπως δείχνουν τα στοιχεία των γραμμών βοήθειας SOS σε όσες χώρες υπάρχουν, αλλά και στην Ελλάδα. Η υποβόσκουσα βία στις σχέσεις εκτονώνεται στην ασθενέστερη πλευρά –για όσο διάστημα αυτή δεν έχει δυνατότητα αντίδρασης και αντίστασης.

Όπως στις έμμεσες θετικές, έτσι και στις άμεσες αρνητικές συνέπειες, το ίδιο φαινόμενο μπορεί να οδηγήσει σε διαφορετικό τελικό αποτέλεσμα. Το τι θα κρίνει ποια πλευρά τελικά επικρατήσει εξαρτάται από πλήθος παραγόντων –τόσο μέσα στο σπίτι στην δυναμική που αναπτύσσεται, όσο και έξω από το σπίτι από την ύπαρξη και εμβέλεια υποστηρικτικών δομών και μηχανισμών στην κοινωνία».

Η επιστροφή στην λεγόμενη κανονικότητα θα επιβαρύνει μια, έτσι κι αλλιώς, άνιση κατάσταση; Πως το εξηγείτε;

«Ο κίνδυνος για το ποιες και πώς τελικά θα καρπωθούν τα θετικά και ποιες και πώς θα χρεωθούν τα αρνητικά μπορεί να θεμελιώσει μια νέα, δηλητηριώδη, πηγή κοινωνικής διαφοροποίησης και αδικίας. Αυτές που θα χτίσουν νέες αποδοτικές σχέσεις θα είναι όσες είναι ήδη πιο τυχερές. Όσες δεν μπορούν να αντιδράσουν στην εισβολή του δυνάστη θα είναι πιθανότατα ήδη σε μειονεξία.
Κανείς δεν ξέρει πόσο θα αλλάξει το τοπίο της εργασίας στους επόμενους μήνες. Είναι πιθανόν να αυξηθεί η εργασία από απόσταση, και αυτό θα αφορά τόσο τις γυναίκες όσο και τους άνδρες. Καθώς λοιπόν όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα δουλεύουν όπως οι γυναίκες, είναι ευκαιρία να σκεφτούμε ποιοι διακανονισμοί θα κάνουν τη ζωή όλων καλύτερη: μεγαλύτερη ισότητα στο μοίρασμα εκείνων των δραστηριοτήτων που κάποιοι δεν ήξεραν ότι υπάρχουν. Μια νέα ισορροπία κατανόησης και αρμονικής συνύπαρξης.
Είναι όμως και χρέος της κοινωνίας και πρωτίστως των γυναικών που βγαίνουν κερδισμένες να αποδείξουν ότι καμιά στον 21ο αιώνα, δεν οφείλει να αποδέχεται την κακομεταχείριση».

Γενικεύοντας, πως έχει σήμερα η κατάσταση για τις γυναίκες καριέρας;

«Πρόσφατη έρευνα δείχνει ότι ακόμα και επιχειρήσεις που έχουν το 40% των εργαζομένων τους, γυναίκες -ένα καλό ποσοστό δηλαδή- έχουν το πολύ 20% σε επίπεδο στελεχών. Κι αυτό είναι κάτι που το βλέπουμε και σε άλλα στοιχεία, όπως για παράδειγμα στους αποφοίτους Πανεπιστημίου που μπαίνουν στην πρώτη τους δουλειά. Αγόρια και κορίτσια, στον ιδιωτικό και τον δημόσιο τομέα ξεκινάνε από το ίδιο σημείο, με τα ίδια προσόντα. Καθώς περνάνε όμως τα χρόνια δημιουργείται ένα χάσμα στις αμοιβές τους. Το ίδιο συμβαίνει στον ιδιωτικό και στον δημόσιο τομέα, αλλά κυρίως στον ιδιωτικό. Στο δημόσιο εμφανίζεται περισσότερο προς το τέλος της καριέρας τους, που όλες οι υψηλόβαθμες παίρνουν πρόωρη συνταξιοδότηση και μένουν οι καθαρίστριες κι έτσι ξαφνικά δημιουργείται χάσμα».

Δεν υπάρχουν άντρες που να υποστηρίζουν γυναίκες. Μόνον από γυναίκες θα βρουν υποστήριξη οι γυναίκες

Πώς και γιατί διαμορφώνεται αυτό το σκηνικό;

«Η πραγματικότητα δείχνει ότι πέντε χρόνια μετά την πρώτη δουλειά οι γυναίκες κάνουν το πρώτο παιδί και δέκα, το δεύτερο. Μετά αρχίζουν να αρρωσταίνουν οι συγγενείς και τα λοιπά. Κι όλα αυτό, σιωπηρώς, πέφτει στους ώμους της γυναίκας. Αρχίζει και παίρνει time off, την ισόχρονο, την γονική, και πολλά άλλα. Την ίδια στιγμή δεν μπαίνει με ενθουσιασμό στα διάφορα training skims γιατί είναι εκτός ωραρίου. Δεν ενθουσιάζεται με τις υπερωρίες και άρα τις κρίσιμες στιγμές αυτοί που είναι εκεί είναι οι άντρες. Και τελικώς, ανεπαισθήτως, αν και ποτέ κανείς δεν της είπε ότι δεν θα προχωρήσει γιατί είναι γυναίκα, επειδή κουβαλάει αυτό το αθέατο πλην πολύ σοβαρό βάρος, η καριέρα της σκοντάφτει, δημιουργεί κενά, μένει εκτός αγοράς εργασίας.

Οι δομές του κράτους, δηλαδή, δεν αφήνουν περιθώριο στις γυναίκες να κάνουν καριέρα;

«Δεν υπάρχει καθόλου το υποστηρικτικό πλαίσιο που χρειάζεται μια σύγχρονη οικογένεια για να λειτουργήσει».

Κοστίζουν πιο πολύ στους εργοδότες;

«Να σας πω την αλήθεια, ναι, κοστίζουν πιο πολύ στους εργοδότες. Γιατί τα διαστήματα απουσίας και η μη διαθεσιμότητα για περισσότερη εργασία, κοστίζει, πράγματι, στον εργοδότη. Από την άλλη όμως πρέπει να πω ότι είναι πιο ακριβές για τον εργοδότη αλλά πιο φτηνές για την κοινωνία. Γιατί κάνουν δωρεάν όλες αυτές τις άλλες δουλειές. Το θεωρώ λίγο υποκριτικό να περιμένουμε ότι ο κύριος Μήτσος στη γωνία που έχει ένα μικρό μαγαζάκι, θα επωμιστεί ένα μέρος του κόστους. Κι αυτό τον κάνει να μην προσλάβει γυναίκα.
Κοιτάξτε. Οταν είσαι μικρή σε ρωτάνε: Εχεις παντρευτεί; Αν όχι, θα παντρευτείς, λένε, οπότε θα αφήσεις την δουλειά. Αν έχεις παντρευτεί και έχεις παιδιά, λένε, ωχ, δεν θα ασχολείται με τη δουλειά. Αν δεν έχεις παντρευτεί και δεν έχεις παιδιά, κάποιο πρόβλημα θα έχεις, λένε. Είναι no wins chances, δεν έχει πιθανότητες…».

Φαντάζομαι ότι τα πράγματα χειροτερεύουν όταν μεγαλώνουμε;

«Στις γυναίκες μετά τα 45-50, η προκατάληψη και ο ηλικιακός ρατσισμός προστίθενται, με τον ηλικιακό ρατσισμό να είναι χειρότερος. Γιατί για κάποιο λόγο η γυναίκα δεν επιτρέπεται να γεράσει. Δεν της επιτρέπεται να μην είναι σαν τα φρέσκα κοριτσάκια τα οποία λέμε άγουρα και άχαρα. Και περνάς από την κατάσταση του άγουρου στου υπερώριμου. Κι αυτό είναι ένα βασικό πρόβλημα, που οφείλεται στα στερεότυπα».

Πόση ευθύνη έχουν οι ίδιες οι γυναίκες;

«Οι γυναίκες έχουν μάθει ότι για να πετύχεις στην ζωή σου πρέπει να είσαι άνδρας στην δουλειά σου και σούπερ γατούλα και μάνα-γη στην ζωή σου. Πολλές φορές προσπαθούν να συμπεριφερθούν σαν άνδρες εδώ και σαν μαμάδες εκεί. Κι αυτό δημιουργεί ένα φοβερό πρόβλημα».

Άνδρες με προέλευση αφθονίας είναι Κύριοι. Γυναίκες με την ίδια προέλευση είναι Σκύλες

Οι γυναίκες εργοδότριες προσλαμβάνουν γυναίκες;

«Εχει συζητηθεί αλλά και μελετηθεί ερευνητικά το αν οι γυναίκες είναι καλύτερες εργοδότριες για γυναίκες κι αν τις υποστηρίζουν. Πρέπει να πω λοιπόν ότι υπάρχουν αρκετές γυναίκες που υποστηρίζουν άλλες γυναίκες, και αρκετές που δεν το κάνουν γιατί λειτουργούν ανταγωνιστικά. Όμως δεν υπάρχουν άντρες που να υποστηρίζουν γυναίκες. Μόνον από γυναίκες θα βρουν υποστήριξη οι γυναίκες. Στο θέμα της καριέρας βολεύει πολύ τους άντρες μιας επιχείρησης η γυναίκα να φεύγει νωρίτερα ή να έχει το μυαλό της στα παιδιά, γιατί έτσι μειώνεται ο ανταγωνισμός. Γι΄αυτό τους δίνουν ευκολότερα άδειες, επιδόματα».

Η κατάσταση στην Ευρώπη είναι αντίστοιχη;

«Στις λεγόμενες πλούσιες χώρες της Ευρώπης, όλος ο 20ος αιώνας ήταν ο αιώνας των γυναικών. Σημειώθηκαν μεγάλα βήματα –αν και τα μεγαλύτερα βήματα στην οικονομική ανεξαρτησία έγιναν στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου δεν υπάρχει κοινωνικό κράτος. Ακολουθεί η Ευρώπη, όπου πρωτοστατούν οι σκανδιναβικές χώρες και η Δανία, ενώ οι χώρες της Μεσογείου είναι στην τελευταία ταχύτητα. Οπωσδήποτε συντελούνται αλλαγές. Αλλά ακόμα και στις διαφορετικές πορείες τους οι γυναίκες κάπου κουτουλάνε σε μια γυάλινη οροφή: Και οι πολύ επιτυχημένες στις ΗΠΑ ή στην Ευρώπη κουτουλάνε στην γυάλινη οροφή. Σε εμάς στην Μεσόγειο, κουτουλάμε στο πατάρι. Ακόμα και εκεί που οι γυναίκες τα έχουν παίξει όλα σωστά -σπουδές, μεταπτυχιακά, δουλειά, διαχρονικά, πάλι το ίδιο συμβαίνει.
Για τις γυναίκες ο χρόνος μετράει ανάποδα. Κι όταν πια κάνεις ταμείο συνειδητοποιείς ότι έχεις καταθέσει ένα μεγάλο κομμάτι ευκαιριών που είχες υπέρ βωμών και εστιών. Γιατί η δουλειά που γίνεται στην αγορά, πληρώνεται, ενώ η δουλειά που γίνεται στο σπίτι δεν πληρώνεται –και δεν πιστεύω ότι θα έπρεπε να πληρώνεται.
Ομως, δεν υπάρχει τίποτα βιολογικά προσδιορισμένο που να λέει ότι επειδή κυοφορείς και γεννάς, μετά θέλεις οπωσδήποτε να κάνεις όλα τα υπόλοιπα και μάλιστα διαρκώς. Νομίζω ότι πρέπει να υπάρχουν ευκαιρίες στον καθένα να διαλέγει που είναι καλύτερος. Υπάρχει ένα αναξιοποίητο δυναμικό εδώ.
Επειδή δεν έχουν άλλες επιλογές, αποφασίζουν να κάνουν μια διαδρομή καριέρας χαμηλής πτήσης, διότι πρέπει να αποδείξουν ότι τα καταφέρνουν σε άλλους τομείς. Αν είχαν την δυνατότητα να διαλέξουν, θα μπορούσαν να αποκεντρώσουν μέρος της άλλης ευθύνης, για δύο, πέντε, δέκα χρόνια, να μπορούν να πάνε και μπρος και πίσω, να μπαινοβγαίνουν. Είναι πιο ευτυχισμένοι οι άνθρωποι όταν μπορούν να επιλέγουν. Και τελικά όλο αυτό τα βγάζει τα λεφτά του».

Στην δική σας πορεία το φύλο τι ρόλο έπαιξε;

«Πρόσφατα η Ελίζαμπεθ Γουόρεν παραιτήθηκε από την κούρσα της υποψηφιότητας των Δημοκρατικών και την ρώτησε κάποιος αν έπαιξε ρόλο το ότι είναι γυναίκα. Και απάντησε ότι αν πω ναι, σημαίνει ότι γκρινιάζω. Αν πω όχι θα με μουτζώνουν χιλιάδες γυναίκες από όλο τον κόσμο. Αυτή είναι μια ερώτηση χωρίς απάντηση. Κι αυτό γιατί συχνά οι προκαταλήψεις φύλου λειτουργούν με υπόγειο τρόπο. Γι΄αυτό και γίνονται τυφλοί διαγωνισμοί. Έχει αποδειχθεί ότι όταν ξέρουν πως είναι γυναίκες παίρνουν ένα ποσοστό 15-20% κι όταν δεν το ξέρουν, φτάνει το 45%. Αυτό είναι ένα παράδειγμα που ίσχυσε στην Αμερική, σε προσλήψεις μουσικών για μεγάλες ορχήστρες
Οσο για μένα, ανήκω σε μια προνομιακή κατάσταση».

Έχω την εντύπωση ότι καμία μας δεν περνάει αδιάβροχη από αυτή την διαδικασία των προκαταλήψεων

Εννοείτε κοινωνικο-οικονομικά. Ωστόσο αυτό το ίδιο λειτουργεί αντιφατικά στις γυναίκες…

«Ναι, είναι αλήθεια αυτό. Αυτό που ισχύει στην κοινωνία μας είναι ένας φθόνος. Άνδρες με προέλευση αφθονίας είναι Κύριοι. Γυναίκες με την ίδια προέλευση είναι Σκύλες. Επιπλέον γινόμαστε αυστηροί με τις γυναίκες που μπορούν να κάνουν πολλά. Τους ζητάμε κι άλλα».

Πιστεύω ότι αλλάζει όμως η δομή της οικογένειας…

«Ναι, πράγματι. Έβλεπα τα αποτελέσματα μιας έρευνας που έγινε πέρυσι στην Ευρώπη. Περίπου στο 1/3 των νοικοκυριών που δουλεύουν και οι δύο σύζυγοι, η γυναίκα παίρνει παραπάνω χρήματα από τον άνδρα. Κι αυτό το πληρώνει πικρά η γυναίκα. Σε πολλά νοικοκυριά, κατά την διάρκεια της κρίσης, η γυναίκα ήταν ο μόνος κουβαλητής στο σπίτι. Κι αυτό το πλήρωνε.
Θέλω λοιπόν να σκεφτούμε ότι μερικές φορές όλα τα σενάρια είναι κατακριτέα για μια γυναίκα. Ενώ περίπου όλα είναι κατανοητά για έναν άντρα. Αυτό πρέπει να αλλάξουμε».

Και πώς αλλάζει αυτό;

«Με κουβέντα, με προσπάθεια, με αλλαγή στην νοοτροπία μας, ακόμα και τώρα. Αρκεί να έχουμε ανοιχτά τα μάτια και τα αφτιά μας. Παντού, σε κάθε ηλικία μπορούμε και να μάθουμε και να αλλάξουμε. Έχουμε ευκαιρίες, ως τα βαθιά γεράματα».

Σεξουαλική παρενόχληση: Συμφωνείτε ότι όλες οι γυναίκες που δουλεύουν έχουν δεχτεί;

«Συμφωνώ. Αλλά πιστεύω ότι στην Ελλάδα έχουμε μια μεγάλη δυσκολία να το συζητήσουμε το θέμα. Όταν είδα όμως τι έγινε στην Ισπανία, μια χώρα στην οποία η Εκκλησία είναι καθοριστική, κατάλαβα ότι δεν υπάρχουν δικαιολογητικά. Είμαστε πίσω σαν χώρα. Υποθέτω, στην καλύτερη εκδοχή, ότι μια γυναίκα φοβάται να το πει γιατί θα της πουν ότι το προκάλεσε. Και δεν θέλει να εξηγεί. Όλα φαίνονται άλυτα μέχρι να αρχίσουν να λύνονται».

Έπρεπε να κάνετε κάτι παραπάνω στην καριέρα σας επειδή είστε γυναίκα;

«Ναι, το αισθάνθηκα αυτό. Ίσως να μου το είχαν πιπιλήσει και οι γονείς μου από τότε που ήμουν μικρή. Να είμαι δύο φορές καλή σε όλα –και στα μαθήματα και στις σπουδές και στην δουλειά αλλά και στο σπίτι για να πειστούν τα παιδιά ότι δεν τα παραμελείς.
Έχω την εντύπωση ότι καμία μας δεν περνάει αδιάβροχη από αυτή την διαδικασία των προκαταλήψεων. Ανήκω και σε μια επιστήμη, τα Οικονομικά, που είναι η πιο αρρενωπή. Είναι ανδροκρατούμενη κι από ένα σημείο και μετά κυριαρχούν οι άντρες και μάλιστα με έναν matcho τρόπο. Άρα το να διαπρέψεις στα οικονομικά έχει μεγαλύτερες δυσκολίες όταν είσαι γυναίκα. Στην πολιτική επίσης είναι πιο δύσκολο. Πρέπει να απαντήσεις σε πιο πολλά ερωτήματα και να δεχτείς πολύ πιο κακό σχολιασμό.
Ενας χώρος που δεν έχει βάρος και κυριαρχείται πολύ από γυναίκες είναι των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων. Είναι ίσως ο μόνος χώρος που έχω δουλέψει που είναι τόσο θηλυκός, σχεδόν αυτονόητος. Σαν σχολείο θηλέων».

Είπατε ποτέ, αν ήμουν άντρας θα το είχα καταφέρει αυτό;

«Δεν μπορώ να το πω με βεβαιότητα γιατί δεν το επιτρέπω στον εαυτό μου αυτό. Σίγουρα πάντως αν ξαναζούσα, πάλι γυναίκα θα ήθελα να είμαι».