«Είμαι γυναίκα, γι' αυτό με σκοτώνεις»: Το βιβλίο της Τζένης Κριθαρά είναι γροθιά στο στομάχι

Γυναικοκτονίες, πατριαρχία, σεξισμός, τοξική αρρενωπότητα.

Έννοιες που πριν από λίγα χρόνια μας ήταν άγνωστες και πλέον ηχούν ενοχλητικά οικείες στα αυτιά μας. Και όμως. Ακόμα και σήμερα που αυτοί οι όροι έχουν αποκωδικοποιηθεί και συζητηθεί ξανά και ξανά μια μερίδα του πληθυσμού –δυστυχώς η μεγαλύτερη- εξακολουθεί να σφυρίζει αδιάφορα.

Μια νεαρή δημοσιογράφος, η Τζένη Κριθαρά, αποφάσισε να συγκεντρώσει όλη αυτή τη συζήτηση σε ένα χρηστικό και ευκολοδιάβαστο ανάγνωσμα -που κατά γενική ομολογία έλειπε από την ελληνική εκδοτική παραγωγή. Και παρόλο που η ευχή της είναι το βιβλίο της να καταστεί σύντομα άχρηστο, στην πραγματικότητα μας είναι πιο απαραίτητο από ποτέ.

Για αρχή θα ήθελα να μας συστηθείς. Είμαι η Τζένη και είμαι δημοσιογράφος. Βρίσκομαι στον χώρο δέκα χρόνια και τα τελευταία επτά εργάζομαι σε ραδιόφωνο και εφημερίδα, κάνοντας πάντοτε παράλληλα και άλλα πράγματα – κυρίως στο ακαδημαϊκό πεδίο. Αν και είχα αποφασίσει από την... ώριμη ηλικία των έξι ετών πως θέλω να γίνω δημοσιογράφος, μεγαλώνοντας διαπίστωσα πως αν θέλω να προσφέρω κάτι ουσιαστικό και διαφορετικό, οφείλω να καλλιεργήσω πολλά επιμέρους στοιχεία της προσωπικότητας και των ενδιαφερόντων μου.

Έτσι, ξεκίνησα να σπουδάζω Πολιτικές Επιστήμες και να κάνω ένα μεταπτυχιακό στις Διεθνείς Σχέσεις, όμως γρήγορα άλλαξα ρότα κι έκανα ένα δεύτερο μεταπτυχιακό στην Ελληνική Λογοτεχνία. Συνεχίζω με το διδακτορικό μου στον ίδιο τομέα. Καλύπτω το διεθνές ρεπορτάζ για τα μέσα που δουλεύω, όμως τα ζητήματα ανισοτήτων και δικαιωμάτων είναι αυτά με τα οποία θα ήθελα ιδανικά να ασχολούμαι κατ’ αποκλειστικότητα. Επειδή είμαι μεγάλο «σπασικλάκι» (και το χαίρομαι), στον ελεύθερο χρόνο μου προσπαθώ να επιμορφώνομαι για πράγματα που αγαπώ.

Έτσι, έχω κάνει σεμινάρια Ιστορίας Κινηματογράφου, έχω παρακολουθήσει ανάλυση θεατρικών κειμένων, έχω μάθει κινεζικά και παίζω πολύ σκάκι. Διαβάζω πάντα και παντού (από τον συρμό του μετρό μέχρι την αναμονή του οδοντιάτρου) και λατρεύω τις συζητήσεις με φίλους, γνωστούς και αγνώστους. Είμαι skincare junkie, λατρεύω τα κοσμήματα και δεν χορταίνω τα ταξίδια!

Πότε και πώς ξεκίνησε η ενασχόληση σου με τα ζητήματα έμφυλης βίας; Υπήρξε κάποιο βίωμα που θα ήθελες να μοιραστείς μαζί μας; Αναλογιζόμενη όσα συμβαίνουν γύρω μας, θεωρώ πως έχω σταθεί ιδιαίτερα τυχερή που δεν έχω υπάρξει θύμα κακοποίησης. Δεν έχω τέτοιο βίωμα. Έχω, όμως, το βίωμα του πανταχού παρόντος σεξισμού με τον οποίο ερχόμαστε αντιμέτωπες όλες καθημερινά.

Καθώς εργάζομαι ως δημοσιογράφος από τα 19 μου, έχω νιώσει στο πετσί μου τα στερεότυπα που πλαισιώνουν μέχρι και σήμερα μία νέα γυναίκα που αρχίζει την επαγγελματική της σταδιοδρομία. Πρέπει να αποδεικνύουμε καθημερινά πως αξίζουμε αυτά που έχουμε αποκτήσει παλεύοντας, την ώρα που τα ίδια πράγματα θεωρούνται δεδομένα για τους άντρες και δεν χρειάζεται να αποδείξουν τίποτα. Παράλληλα, υφίσταμαι κι εγώ – όπως και όλες μας – εις βάρος μου σχόλια, συμπεριφορές και αποφάσεις που έχουν ως βάση τον σεξισμό και τα πατριαρχικά στερεότυπα.

Μέσα από το βιβλίο θέλω να καταστήσω σαφές πως βία δεν είναι μόνο το ξύλο ή ο βιασμός. Βία είναι να μην μπορείς να εκφραστείς ελεύθερα, βία είναι να μην έχεις πρόσβαση στα χρήματα που η ίδια βγάζεις, βία είναι να φοβάσαι να μιλήσεις στο σπίτι ή στο γραφείο σου. Μάλλον επειδή ξεκίνησα να δουλεύω από πολύ μικρή και παράλληλα υπήρχε το σχετικό ερέθισμα λόγω του αντικειμένου των σπουδών μου, η ενασχόλησή μου με τα έμφυλα ζητήματα άρχισε από τα φοιτητικά μου χρόνια.

«Είμαι γυναίκα, γι’ αυτό με σκοτώνεις». Θυμάσαι τη στιγμή που επέλεξες τον τίτλο του βιβλίου σου; Και βέβαια! Καταρχάς, οφείλω να ομολογήσω πως ο τίτλος δεν ήταν δική μου έμπνευση. Ανήκει στον Νίκο Μπογιόπουλο, που προλογίζει το βιβλίο και δουλεύουμε μαζί τα τελευταία έξι χρόνια. Καθώς ετοιμάζαμε την εκπομπή του ένα μεσημέρι, του είπα πως δυσκολεύομαι να βρω έναν τίτλο που να αρέσει στον εκδότη του ΚΨΜ, Βασίλη Γραμμέλη, αλλά και σε εμένα. Χωρίς να δυσκολευτεί ιδιαίτερα, γυρίζει και μου λέει: «ο τίτλος θα είναι: Είμαι γυναίκα, γι΄αυτό με σκοτώνεις». Ε, αυτό ήταν! «Μίλησε» κατευθείαν στο θυμικό μου και δεν νομίζω πως θα μπορούσε οτιδήποτε άλλο να συνοψίσει καλύτερα και τα δύο κομμάτια του βιβλίου: την έρευνα και τις μαρτυρίες.

Στην εισαγωγή του βιβλίου σου αναφέρεις τρία από τα πιο διαδεδομένα συνθήματα του φεμινιστικού χώρου: «Ούτε μια λιγότερη», «Εγώ, αδερφή μου, σε πιστεύω» και «Οι δολοφόνοι έχουν τα κλειδιά του σπιτιού μας». Θεωρείς πως μέσα από αυτές τις τόσο απλές και ουσιώδεις φράσεις αποτυπώνονται και ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά των περιστατικών έμφυλης βίας; Πιστεύω πως αυτά τα τρία συνθήματα – όπως και τα περισσότερα συνθήματα των φεμινιστικών διεκδικήσεων – συνοψίζουν με τον πλέον σαφή και εύγλωττο τρόπο όχι μόνο τα χαρακτηριστικά των περιστατικών έμφυλης βίας, αλλά και τα αίτιά τους, ενώ παράλληλα φωτίζουν τον ενδεδειγμένο τρόπο αντίδρασης. Αναρίθμητες έρευνες αποδεικνύουν πως η γυναικοκτονία – ως κορύφωση της έμφυλης ή/και ενδοοικογενειακής βίας – λαμβάνει τις περισσότερες φορές χώρα μέσα στο ίδιο το σπίτι του θύματος. Άρα, οι γυναικοκτόνοι έχουν όντως τα κλειδιά του σπιτιού μας, μένουμε μαζί τους.

Το σύνθημα «ούτε μία λιγότερη» με πληγώνει κάθε φορά που το γράφω ή το φωνάζω γιατί κάθε φορά που χρειάζεται να το πω ή να το γράψω σημαίνει πως άλλη μία από εμάς έχει γίνει θύμα γυναικοκτονίας. Δυστυχώς, από τον Φλεβάρη που κυκλοφόρησε το βιβλίο μου μέχρι σήμερα, έχουν καταγραφεί αρκετές γυναικοκτονίες και νομίζω πως όλες και όλοι θυμόμαστε πόσο βαρύς ήταν ο φόρος του έμφυλου αίματος την περασμένη χρονιά. Όταν λέω πως μεγάλη μου προσδοκία είναι το βιβλίο μου να καταστεί σύντομα άχρηστο, το εννοώ. Θέλω να μην χρειάζεται να εξηγούμε τα αυτονόητα. Να μην υπάρχουν γυναίκες που θα καταθέτουν τα δικά τους τραύματα από το έμφυλο έγκλημα. Σε ό,τι αφορά στο σύνθημα «Εγώ, αδερφή μου, σε πιστεύω», θεωρώ πως είναι το πιο αναγκαίο και το πιο επίκαιρο. Δεν χρειάζεται το θύμα να είναι νεκρό για να το πιστέψουμε. Οφείλουμε να βάλουμε τέλος στην ενοχοποίηση του θύματος και σε όλες τις νοσηρές συμπεριφορές που οδηγούν σε αυτή, όπως είναι ο εσωτερικευμένος μισογυνισμός, το slut shaming και ο σεξισμός σε κάθε έκφανσή του.

Θέλεις να μας πεις τις δικές σου τις σκέψεις για το φεμινιστικό κίνημα της χώρας μας και τη δυναμική του; Νιώθω πως βρισκόμαστε σε ένα σημείο καμπής. Με αφορμή το κίνημα #metoo, χιλιάδες γυναίκες και άντρες ήρθαν σε επαφή με την ουσία και τις διεκδικήσεις του φεμινισμού. Αυτή η επαφή είναι πολύτιμη, δεν πρέπει να την χάσουμε. Η λέξη «φεμινισμός» ήταν δαιμονοποιημένη για χρόνια ακόμη και από τις ίδιες τις γυναίκες. Καθώς ήρθαν στο φως όλα αυτά τα αποτρόπαια σεξουαλικά εγκλήματα, οι έννοιες της έμφυλης ισότητας, της αυτοδιάθεσης του σώματος, του σεβασμού της ατομικότητας και της ελευθερίας στην επιλογή ήρθαν στο προσκήνιο.

Δεν πρέπει να το αφήσουμε να περάσει έτσι. Πρέπει να μιλήσουμε περισσότερο για αυτά και να εμβαθύνουμε. Από κινηματικής άποψης, οι γυναίκες που βγαίνουν στον δρόμο είναι πλέον περισσότερες και από πολλά διαφορετικά κοινωνικά υπόβαθρα. Αυτό είναι σπουδαίο. Η ισότητα προϋποθέτει την συμπερίληψη. Δεν χρειάζεται να έχεις διαβάσει τα άπαντα της Μέρι Γουόλστονκραφτ για να θεωρείσαι φεμινίστρια. Αρκεί η συνείδησή σου και οι πράξεις σου να είναι προσανατολισμένες στην έμφυλη ισότητα. Το φεμινιστικό κίνημα στην χώρα μας έχει για χρόνια κάποιες παρωπίδες, τις οποίες προσωπικά θεωρώ παρωχημένες.

Ο φεμινισμός μάς αφορά όλους και όλες. Για παράδειγμα, διαφωνώ με όσες και όσους δυσαρεστήθηκαν, όταν ψυχαγωγικές εκπομπές ασχολήθηκαν με τις υποθέσεις σεξουαλικής κακοποίησης. Σαφώς και όταν γίνεται με ευτέλεια και στην λογική της κλειδαρότρυπας για να ανέβουν τα νούμερα τηλεθέασης, είμαι αντίθετη κι εγώ. Όμως, δεν μπορείς να στερείς από κανέναν και καμία το δικαίωμα να μιλάει γι αυτά τα ζητήματα. Κανείς και καμία δεν έχει το μονοπώλιο στον φεμινισμό. Άσε που με αφορμή το #metoo είχαμε την ευκαιρία να δούμε πολλές «σοβαρές» προσωπικότητες να αποδεικνύονται λίγες μπροστά στην χιονοστιβάδα της κοινωνικής μεταστροφής.

Θεωρείς πως έννοιες όπως η πατριαρχία και ο σεξισμός παραμένουν άγνωστες ή και πως ηχούν ως γραφικές στο ευρύ κοινό; Και αν ναι, ποια θα ήταν τα βήματα που θα έπρεπε να ακολουθήσουμε, ώστε να εξοικειωθεί όσο το δυνατόν περισσότερος κόσμος με την ουσία των όσων θέλουμε να πούμε; Έχω την αίσθηση πως ο σεξισμός και η πατριαρχία δεν αποτελούν πια άγνωστες λέξεις. Δεν είμαι, όμως, σίγουρη πως έχουν εμπεδωθεί ή πως έχουν γίνει ορθά κατανοητές. Εδώ υπεισέρχεται ξανά το ζήτημα της δαιμονοποίησης που λέγαμε νωρίτερα. Πρόκειται για δύο λέξεις που έχουν ταυτιστεί με «υστερικές φεμινίστριες», όπως συνήθιζαν να λένε πολλοί μέχρι πρότινος. Το ίδιο ισχύει και για την ίδια την λέξη «φεμινισμός».

Για μια σειρά από ιστορικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς λόγους, οι φεμινίστριες έχουν περάσει στη συνείδηση διόλου αμελητέου κομματιού της κοινωνίας μας ως γυναίκες που ονειρεύονται να ευνουχίσουν ή να υποδουλώσουν τους άντρες. Φεμινισμός σημαίνει ισότητα για όλους. Όποιος πιστεύει πως άνδρες και γυναίκες έχουμε ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις, είναι φεμινιστής. Τόσο απλά. Το μπέρδεμα αρχίζει όταν κάποιοι θεωρούν πως με την παροχή ψήφου στις γυναίκες ή με την ένταξή τους στον εργασιακό βίο, το ζήτημα της ισότητας έκλεισε. Δεν είναι έτσι. Η ισότητα θα πρέπει να είναι ορατή και εφαρμοσμένη σε κάθε πτυχή του βίου μας.

Αν θέλουμε, λοιπόν, να σταματήσουμε να παίζουμε με τις λέξεις, θα πρέπει να ξεκινήσουμε να καλλιεργούμε την ισότητα από το μηδέν. Πρώτα και κύρια από το σπίτι και μετά από το σχολείο και την κοινωνία. Και φυσικά, να μην ξεχνάμε πως ο φεμινισμός δεν φέρνει τις γυναίκες απέναντι στους άντρες, αλλά όλους και όλες μας – άντρες και γυναίκες – απέναντι στην πατριαρχία.

Στο 2^ο μέρος του βιβλίου σου φιλοξενούνται ανώνυμες ιστορίες 10 γυναικών που υπέστησαν βία λόγω του φύλου τους. Πρόκειται για αποτέλεσμα δημοσιογραφικής έρευνας; Αν ναι, θες να μας μιλήσεις για τη διαδικασία που ακολούθησες; Με αφορμή μία ανάρτησή μου στο Instagram για το φαινόμενο των γυναικοκτονιών, με προσέγγισαν διαδικτυακά αρκετές γυναίκες. Οι περισσότερες ήθελαν να με ενθαρρύνουν ή να μου ζητήσουν περαιτέρω πληροφορίες. Υπήρξαν, όμως, και εκείνες που θέλησαν να μου εμπιστευτούν το βίωμά τους. Κάποιες από αυτές, φιλοξενούνται στο βιβλίο.

Μέσα από πολλές συναντήσεις και συζητήσεις, κατέληξα στο κείμενο κάθε μαρτυρίας. Μέσω κάθε κακοποιημένης γυναίκας, γνώριζα τουλάχιστον άλλη μία με παρόμοιο τραύμα. Κάπως έτσι, ήρθα σε επαφή με αυτές τις δέκα υπέροχες γυναίκες, που παρά τα όσα έχουν ζήσει, παραμένουν δοτικές, ζεστές και ανθρώπινες. Θα ήθελα να το τονίσω αυτό. Ο εφιάλτης που έχουν περάσει μπορεί να τις έχει κάνει να φοβούνται τους ανθρώπους, αλλά όχι να τους μισούν.

Παρατηρούμε πως απουσιάζουν σε αυτές τις αφηγήσεις οι αναφορές σε καταγγελίες και δικαστικές αποφάσεις. Θέλεις να μας εξηγήσεις γιατί συμβαίνει αυτό; Οι περισσότερες από τις γυναίκες που μου εμπιστεύτηκαν την ιστορία τους δεν κατήγγειλαν ποτέ την κακοποίησή τους – γι’ αυτό και απουσιάζει αυτό το κομμάτι από τις ιστορίες. Μπορεί να βρήκαν τον τρόπο να ξεφύγουν από το κακοποιητή τους, αλλά δεν έφτασαν στην αστυνομία ή στα δικαστήρια. Άλλες από ντροπή, άλλες από άγνοια, άλλες από φόβο. Επίσης, πολλές από αυτές τις γυναίκες δεν είχαν ξαναμιλήσει ποτέ για το τραύμα τους. Ούτε σε συγγενείς, ούτε σε φίλους.

Άνοιξαν την καρδιά τους για πρώτη φορά σε εμένα και τις ευγνωμονώ. Θέλησαν να το βγάλουν από μέσα τους γιατί θεώρησαν ότι τώρα που ανοίγουν τα στόματα είναι η κατάλληλη στιγμή να αφηγηθούν – έστω και ανώνυμα – το δικό τους βάσανο. Τελικά, αυτή η ανωνυμία νομίζω πως λειτουργεί καταλυτικά στο βιβλίο. Βοηθάει να καταλάβουμε πως οποιαδήποτε θα μπορούσε να ήταν στην θέση αυτών των γυναικών. Γι’ αυτό πρέπει να έχουμε τα αυτιά και τα μάτια μας ανοιχτά. Υπάρχουν γυναίκες εκεί έξω που χρειάζονται την βοήθειά μας και είτε δεν μπορούν, είτε δεν ξέρουν πώς να την ζητήσουν.

Θεωρείς πως η νομική αναγνώριση του όρου «γυναικοκτονία» θα φέρει χειροπιαστές αλλαγές ή πως πρόκειται κυρίως για συμβολική κίνηση; Δεν πρόκειται για κίνηση συμβολισμού, αλλά ουσίας. Αναγνωρίζοντας νομικά τον όρο «γυναικοκτονία» προσφέρεις ορατότητα σε ένα έγκλημα που ανάλογα με το αφήγημα βαφτίζεται «έγκλημα πάθους», «έγκλημα τιμής» ή «οικογενειακή τραγωδία». Στην πραγματικότητα, όμως, πρόκειται για την κορύφωση της έμφυλης βίας.

Χωρίς να θέλω να μπω σε νομικές λεπτομέρειες, μπορεί η νομική αναγνώριση του όρου «γυναικοκτονία» να μην αλλάζει κάτι στην επιμέτρηση της ποινής αφού θα συνεχίζει να τιμωρείται ως ανθρωποκτονία, όμως ενδεχομένως να αλλάξουν πολλά στοιχεία που αφορούν στο κίνητρο ή τα ελαφρυντικά των δραστών. Μία γυναικοκτονία δεν γίνεται εν βρασμώ. Είναι η συνέπεια και η συνέχεια μίας ολόκληρης κακοποιητικής συμπεριφοράς. Πέραν τούτου, θέλω να ελπίζω πως η νομική αναγνώριση του όρου θα λειτουργήσει και αποτρεπτικά για όσους θεωρούν πως ο φόνος μίας γυναίκας μπορεί να είναι η απάντηση σε οτιδήποτε μπορεί να έχουν στο μυαλό τους.

Είσαι αισιόδοξη για το μέλλον; Πάντα! Παραμένω αισιόδοξη ό,τι και αν συμβαίνει γύρω μου. Όχι με την ρομαντική έννοια που θέλει κάθε ιστορία να έχει ευτυχισμένο τέλος, ούτε με την μοιρολατρική άποψη που θέλει το σύμπαν να συνωμοτεί για εμένα. Αισιοδοξώ με την αμιγώς ρεαλιστική σκοπιά. Πιστεύω πως αν έχω την υγεία μου, μπορώ να δουλέψω, να παλέψω και να καταφέρω ό,τι επιθυμώ!