Δημήτρης Παπαδημητρίου: «Η μουσική σε διαλέγει, δεν την διαλέγεις εσύ»
Ήχοι, σύνθεση, όργανα, τραγούδια, συμφωνική ορχήστρα, μουσική για ταινίες, τηλεοπτικές σειρές, θέατρο. Ο Δημήτρης Παπαδημητρίου είναι ταυτισμένος με τις νότες. Δοσμένος από παιδί στον κόσμο της μουσικής, συνεχίζει -με την ίδια αφοσίωση και το ίδιο πάθος.
Αλεξανδρινός -γεννήθηκε στην Τζέντα της Σαουδικής Αραβίας λόγω της δουλειάς του πατέρα του, του νομικού Στέλιου Παπαδημητρίου, στενού συνεργάτη του Αριστοτέλη Ωνάση, ήρθε στην Αθήνα επτά ετών. Ζει στην Γλυφάδα με την Βερόνικα Δαβάκη, ηθοποιό και ερμηνεύτρια, και τον γιο τους. Αρχές Νοεμβρίου θα παρουσιάσει την δουλειά του πάνω στον Καβάφη, στην Στέγη.
«Έφυγα απ΄την Αλεξάνδρεια επτά ετών, και στα επτά είσαι αρκετά μεγάλος για να΄χεις μνήμες -ήδη απ΄τα τρία αρχίζεις και διαμορφώνεσαι. Όμως είναι Αλεξανδρινοί όλοι γύρω σου, η οικογένειά σου, και κουβαλάει τον πολιτισμό, την παράδοση.
»Δεν έβαλα τυχαία τον τίτλο “…που γι’ Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός” στην συναυλία που θα κάνω τον Νοέμβριο στην Στέγη. Είναι στίχος παρμένος από ποίημα του Καβάφη, όπου φαίνεται ότι ο ίδιος ο Καβάφης ξεχωρίζει αυτή την καταγωγή κι έχει δίκιο.
»Έχω ανακαλύψει ότι ο τρόπος που αντιλαμβάνονται τον Καβάφη οι μη αλεξανδρινοί είναι τελείως διαφορετικός, εντυπωσιακά διαφορετικός. Μερικές φορές, και το έχω συζητήσει και με άλλους, είναι να απορείς γιατί τους αρέσει, αφού το έχουν δει έτσι. Εκτός απ΄την περιρρέουσα ατμόσφαιρα υπάρχει αυτό που λέω εγώ εσωτερικός φωτισμός. Η αίσθηση ενός ανοιξιάτικου πρωινού στην Αλεξάνδρεια δεν έχει καμία σχέση με το ανοιξιάτικο πρωινό στη Μύκονο, τη Θεσσαλονίκη ή τα Ιωάννινα -είναι κάτι άλλο. Το ανοιξιάτικο πρωινό στην Αλεξάνδρεια έχει να κάνει με το ότι το φως εκεί είναι πλάγιο, μελιχρό, δεν είναι λευκό, ούτε κάθετο. Η θάλασσα στην Ελλάδα είναι γλυκιά επειδή υπάρχουν παντού κολπίσκοι και πάρα πολλά νησιά που εμποδίζουν να σηκωθεί μεγάλο κύμα. Είναι μια ήρεμη και γλυκιά θάλασσα -αν και κάποιες φορές δεν είναι. Εγώ, ως Ελλαδίτης πλέον, όταν ακούω θάλασσα, στο μυαλό μου δεν έρχεται καθόλου το μεγάλο κύμα. Η λέξη θάλασσα στα ελληνικά από μόνη της περιγράφει αυτή την έλευση του κύματος που σκάει ομαλά στην άμμο. Στα αιγυπτιακά είναι μπαχρ -μπαχρ είναι ο ήχος της θάλασσας στην Αίγυπτο. Ερχεται ένα κύμα απ΄την άλλη πλευρά, απ΄την Ευρώπη, που δεν σταματάει πουθενά και χτυπάει εκεί. Το μπάνιο στην Αλεξάνδρεια ήταν ένα διαρκές παιχνίδι με τα κύματα.
»Η έλευση της οικογένειάς μας στην Ελλάδα ήταν μια μεγάλη αλλαγή, τεράστια. Δεν ήταν ταξίδι αναψυχής, ήταν διωγμός και μάλιστα διαφορετικού τύπου. Δεν σου επιτρέπανε να φύγεις, δεν σ΄έδιωχναν -απαγορευόταν και να φύγεις αλλά και να εργαστείς. Σου επέτρεπαν μόνο μικρά ταξιδάκια με ελάχιστα χρήματα και καθόλου ρούχα. Έτσι λοιπόν φύγαμε κι εμείς, πέντε άτομα, τρία παιδιά και δύο γονείς με ελάχιστα ρούχα και ελάχιστα χρήματα -126 δολάρια. Τα φάγαμε όλα στο καράβι, ως την Κρήτη, τον πρώτο μας σταθμό.
»Ο πατέρας μου στην Αλεξάνδρεια ήταν δικηγόρος, συνεταίρος στο μεγαλύτερο δικηγορικό γραφείο. Ήρθε λοιπόν εδώ όπου η κατάσταση δεν ήταν μια ανοιχτή αγκαλιά. Μείναμε στο μικρό δυαράκι των θείων μας, στρωματσάδα. Ο πατέρας μου απαγορευόταν να εργαστεί, διότι δεν αναγνωριζόταν το πτυχίο του. Πήγε ξανά στη Νομική και παράλληλα δούλευε. Άρχισε να δουλεύει κι η μητέρα μου ως καθηγήτρια αγγλικών. Ηταν το ΄66-΄67, και ήμασταν το τελευταίο κύμα που έφερε μια επανάσταση στις ξένες γλώσσες. Κι αυτός ήταν και ο λόγος που μας αντιπαθούσαν γιατί ήμασταν κατά κάποιο τρόπο προτιμητέοι στις δουλειές. Εγώ ήξερα γαλλικά, αγγλικά, αραβικά και ελληνικά. Η μάνα μου και ιταλικά.
»Η Ελλάδα ήταν μια χώρα φτωχή αλλά δεν δημιουργήθηκαν μεγάλα ζητήματα. Οι Αιγυπτιώτες είναι άλλωστε μαλακοί άνθρωποι, ο αιγυπτιακός λαός είναι καταπληκτικός.
»Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι ο καμβάς πάνω στον οποίο ζωγραφίστηκε ο πίνακας του Καβάφη είναι η Αίγυπτος. Αυτό είναι κάτι που αν δεν το ξέρεις, δεν μπορείς να το καταλάβεις. Ο Καβάφης μιλάει για έναν ελληνικό πολιτισμό σε ξένη χώρα. Κι αυτό που του αρέσει είναι το πολυπολιτισμικό στοιχείο, ένα στοιχείο που το συνδέει ο Έλληνας.
»Δύσκολος ο Καβάφης για να μελοποιηθεί; Για μένα δύσκολο είναι ένα κακό ποίημα. Στην αρχή λοιπόν ναι, όντως καταλάβαινα ότι ο Καβάφης παρουσίαζε περισσότερες δυσκολίες. Ίσως διότι δεν κρατάει ομοιοκαταληξίες. Αλλά έχει έναν σταθερό ρυθμό. Κάποιος θα πίστευε ότι ένας μουσικός ποιητής είναι ευκολότερος να μελοποιηθεί από έναν μη μουσικό. Όμως η αλήθεια είναι το ακριβώς ανάποδο. Εξ ου και ο στίχος ο καλός είναι αυτός που δεν κατοικείται από μουσική, περιέχει το νόημα, τις σωστές προδιαγραφές ρυθμού και εκτάσεως, έχει κάποια μυστικά αλλά δεν κατοικείται από μουσική. Διότι η μουσική είναι γυμνοσάλιαγκας -μπορεί να πάει να κατοικήσει σ΄ένα άδειο κέλυφος.
»Για μένα η δομή, η μουσική φόρμα ενός τραγουδιού δεν είναι η φόρμα του ποιήματος, είναι η μυστική του φόρμα. Ποια είναι η μυστική φόρμα του ποιήματος και μάλιστα ενός ποιητή -τεραστίου μεγέθους, σαν τον Καβάφη; Ο Καβάφης έχει στήσει την παγίδα του στον αναγνώστη. Έχει το σημείο στο οποίο λες ότι από δω και πέρα δεν προχωράω. Είναι σαν να διαβάζω μέχρι εδώ και μετά δεν προχωράω γιατί με έχουν φυλακίσει -και ο ακροατής δεν μπορεί να το χωνέψει όλο μαζί. Στον Καβάφη πιστεύω, κατά 99%, ότι όταν ο αναγνώστης τελειώσει ένα ποίημα, το ξαναδιαβάζει απ΄την αρχή.
»Το Ιδρυμα Ωνάση και προσωπικά ο πρόεδρος του -ο αδελφός μου ο Αντώνης, και η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, έχουν αποδυθεί σε μια μεγάλη, επίπονη και συγκινητική προσπάθεια διάσωσης, διατήρησης και ανάπτυξης του αρχείου του Καβάφη. Το έργο -ως ύλη, είναι σε χέρια “Ελλήνων εξ Αλεξανδρείας” και δεν μπορώ να κρύψω πόσο υπερήφανος νοιώθω.
»Ξεκίνησα πριν είκοσι χρόνια με τον Καβάφη. Τότε εμφάνισα μια μεγάλη συμφωνική ορχήστρα, τα Χρώματα. Αυτό που έχω κατακτήσει από τότε είναι ότι τώρα ο Καβάφης δεν θέλει τόσο πολύ κόσμο κι αυτό αυτόματα δίνει μια άλλη φόρμα στο άκουσμα -τώρα τα όργανα είναι 11, όχι 80…
»Είμαι το παιδί που δεν είπε ποτέ ότι θα γίνει κάτι άλλο εκτός από μουσικός -ίσως, όταν ήμουν τριών ετών, είχα πει ότι θα γίνω πυροσβέστης... Ηξερα ότι θέλω να γίνω συνθέτης, όχι μαέστρος ή εκτελεστής. Δεν μ΄αρέσει και πολύ η σκηνή, σχεδόν καθόλου.
»Σπίτι ακούγαμε συνέχεια μουσική, κλασική. Ηθελα να μάθω πιάνο. Αλλά δεν είχαμε λεφτά για πιάνο. Και έπεισε την μητέρα μου ο τότε καθηγητής, ο Λαγουδάκος που είχε τα Ωδεία στην Φειδιππίδου, ότι δεν χρειάζεται πιάνο, αλλά κιθάρα, για να παίζω στις παρέες. Και ο αδελφός μου ο Γιώργος, επίσης μουσικός, ήθελε ακορντεόν. Αλλά επειδή δεν είχαμε λεφτά ούτε για κιθάρα ούτε για ακορντεόν, απλά μας χρέωνε 20 δραχμές επιπλέον στα δίδακτρα και μας έδωσε από ένα όργανο και παίζαμε μ΄αυτά. Ο μεγάλος μας αδελφός δεν είναι της μουσικής, είναι των εικαστικών.
»Ο πατέρας μου (σ.σ. Στέλιος Παπαδημητρίου) ξεκίνησε με τον Ωνάση από μικρή αγγελία στην Αίγυπτο. “Ζητείται Έλληνας δικηγόρος να ξέρει γραφομηχανή, αγγλικά, γαλλικά και αραβικά”. Ηταν γύρω στο 1956-΄57. Η δουλειά ήταν στην Σαουδική Αραβία. Γι΄αυτό εγώ γεννήθηκα στην Τζέντα, το ΄59. Τότε ο Ωνάσης δεν ήταν ο Ωνάσης που έγινε μετά, αλλά ήταν εφοπλιστής. Ο πατέρας μου όμως δεν ήξερε γραφομηχανή ούτε αγγλικά -ήξερε γαλλικά. Αλλά επειδή ο Ωνάσης, αφού τον προσέλαβε, θα έλειπε για ένα διάστημα είκοσι ημερών, ο πατέρας μου κάθισε κι έμαθε και γραφομηχανή και αγγλικά. Κι έτσι, όταν γύρισε ο Ωνάσης, ήξερε…
»Όχι τον Αριστοτέλη Ωνάση δεν τον γνώρισα, μια φορά μόνον. Ήμουν μάλιστα αυτός που σήκωσε το τηλέφωνο όταν κάποια στιγμή τον αναζήτησε ο Ωνάσης -ήμασταν πια στην Ελλάδα. Γιατί ο πατέρας μου είχε γίνει πλέον δικηγόρος, με μεγάλες επιτυχίες στις δίκες που αναλάμβανε. Κι ένας απ΄τους πρώτους του πελάτες, ήταν φίλος του Ωνάση. Κι έτσι έμαθε ο Ωνάσης ότι ο πατέρας μου είναι στην Ελλάδα, και θέλησε να τον ξαναδεί -είχαν χαθεί στο μεταξύ. Ο Ωνάσης του ζητούσε αποκλειστικότητα και ο πατέρας μου δεν ήθελε. Ήθελε να κρατήσει το γραφείο του ανοιχτό και το κράτησε. Ο πατέρας μου είχε πελάτη και τον Νιάρχο, εκτός απ΄τον Ωνάση…
»Ήμουν λοιπόν εγώ που σήκωσα το τηλέφωνο εκείνη τη μέρα. ”Εσύ ποιος είσαι”, με ρώτησε. “Ο Δημήτρης”. “Πόσα παιδιά έχει ο Στέλιος”, “τρία”… “Σημείωσε το όνομά μου, Ωνάσης με ωμέγα, και πες του να με πάρει”. Πρέπει να πήγαινα δ΄ δημοτικού, γιατί όταν πήγαινα έκτη, ο Ωνάσης πέθανε. Εμένα το όνομα Ωνάσης δεν μου έλεγε τίποτα.
»Όχι, φιλικές σχέσεις, οικογενειακές δεν είχαμε με τον Ωνάση. Ο πατέρας μου δεν άφησε ποτέ, κι αυτό του το χρωστάω με τεράστια ευγνωμοσύνη, κανέναν απ΄τους πλούσιους πελάτες του να επηρεάσουν την ζωή μας. Έχει ο Αίσωπος έναν στίχο στον αετό και την αλεπού, που λέει ότι “ο ταπεινός τον δυνατό, φίλο ποτέ δεν έχει”. Αυτή ήταν η φιλοσοφία του πατέρα μου ότι ποτέ δεν μπορείς να΄σαι φίλος-φίλος με κάποιον που είναι κατά πολύ δυνατότερος γιατί κάποια στιγμή θα φανεί ότι είσαι αναλώσιμος.
»Απ΄τις τέχνες καμία δεν σου επιτρέπει οποιαδήποτε άλλη ενασχόληση -μόνο η ποίηση. Η μουσική ειδικά σε θέλει όλο δικό της και δεν ξέρεις εσύ τι θα σε κάνει, που θα σε πάει. Οταν δίδασκα στον Νάκα, με ρωτούσαν οι γονείς αν έκαναν καλά τα παιδιά τους που διάλεξαν τη μουσική. Εψαχνα να βρω μια απάντηση -η ερώτηση ήταν επαγγελματικού προσανατολισμού κι αν θα βγάλουν λεφτά. Κι εγώ απαντούσα ότι η μουσική κάνει πολύ καλό στον άνθρωπο κλπ κλπ. Όμως η πραγματική απάντηση που έρχεται απ΄αυτή την ερώτηση, είναι εάν διάλεξες την μουσική ή αν η μουσική σε διάλεξε… Και όταν η μουσική σε διαλέξει, το ξέρεις. Και δεν σου επιτρέπει να κάνεις τίποτε άλλο.
»Μπήκα στη Νομική, είχα γραφείο, είχα προοπτικές αλλά απ΄το πρώτο έτος ήμουν στο Γ΄Πρόγραμμα με τον Χατζιδάκι. Είχα κι άλλες δυνατότητες -να γίνω ποδοσφαιριστής, έπαιζα πολύ καλή μπάλα, εφάμιλλα με την μουσική. Αλλά ποτέ μου δεν το σκέφτηκα κι ας με ζητούσαν από μεγάλη ομάδα. Ευτυχώς. Ποτέ δεν σκέφτηκα κάτι εκτός μουσικής.
»Την πρώτη μέρα στην Νομική είδα στον πίνακα ανακοινώσεων ότι ο Φοιτητικός Ομιλος Κινηματογράφου-Θεάτρου ζητούσε συνθέτη-φοιτητή, για να γράψει τη μουσική στον “Οιδίποδα Τύραννο” που θ΄ανέβαζε το θεατρικό τμήμα. Επικοινώνησα. Μου΄παν να συνεννοηθώ για να γράψουμε μαζί με τον Θύμιο Παπαδόπουλο. Η παράσταση με τους φοιτητές, σε σκηνοθεσία Πάνου Κυπαρίσση παίχθηκε στο Ηρώδειο παρακαλώ και ηχογραφήθηκε. Κι έτσι μέσα απ΄τις εκπομπές της Ρηνιώς Παπανικόλα και του Γιώργου Μητρόπουλου, με άκουσε ο Μάνος και με φώναξε. Ο δρόμος της μουσικής άνοιξε απ΄την Νομική…
»Ο Μάνος και ο Μίκης επέδρασαν πάνω μου πολλαπλά. Έχουν πολλά κοινά. Αλλά ο Μάνος περισσότερο απ΄τον Μίκη μου έδειξε πώς ζει ο καλλιτέχνης στην Ελλάδα, ποια είναι η θέση του, πώς συμπεριφέρεται. Ποτέ δεν υπήρξε επάγγελμα η μουσική για μένα. Οποιος ποιητής, συνθέτης, μιλήσει για καριέρα, είναι για ξύλο. Δεν κάνεις καριέρα, κάνεις έργο. Απ΄την άλλη ο Μίκης ξεκίνησε να μ΄επηρεάζει πριν τον Μάνο. Γιατί τότε που ήρθαμε στην Ελλάδα, επί χούντας, ο Μίκης ήταν ένας ήρωας. Ήμουν παιδί τότε κι όμως είχα την αγωνία αν θα συλληφθεί κι έψαχνα κάθε μέρα στην εφημερίδα. Και όταν συνελήφθη ζήτησα απ΄τον θείο μου να πάμε στο Πικέρμι που τον είχαν, για να δω απ΄έξω το κτίριο.
»Αργότερα, όταν με ανέφερε σε μια συνέντευξή του ο Μίκης, του΄γραψα μια επιστολή. Ηξερα ότι αυτό που έκανε θα μου δημιουργούσε εχθρότητες. Μου απάντησε. Κι όταν ήμουν στην ΕΡΤ ήταν εκείνος που με φώναξε να μου προτείνει να γράψω τραγούδι για την Γιουροβίζιον. Του είπα ότι δεν θα το κάνω όχι γιατί φοβάμαι μήπως δεν νικήσω αλλά γιατί δεν μ΄ενδιαφέρει να νικήσω -το δέχτηκε, δεν με πίεσε.
»Εμένα ο στόχος μου από μικρός ήταν η κλασική μουσική. Το τραγούδι το βρήκα στο δρόμο μου, μέσω κινηματογράφου, θεάτρου και εν συνεχεία μέσω τηλεόρασης -δούλεψα πολύ με την Μιρέλλα Παπαοικονόμου. Το σινεμά ήταν για μένα το μέρος όπου θα μου δίνανε χρήματα για να μπορώ να πειραματιστώ, να μάθω να γράφω, για να βρω τον εαυτό μου σε άλλες εκδοχές. Πρώτη μου ταινία ήταν ο «Ηλεκτρικός Αγγελος». Πήρα αμέσως βραβείο -δέκα οκτώ συνολικά ως τώρα, μαζί με του εξωτερικού, πιο πρόσφατα στην «Φόνισσα». Τότε ήταν που ήρθε ο Διαγόρας Χρονόπουλος και μου ζήτησε να γράψω μουσική για το θέατρο, «Ψηλά απ΄την γέφυρα» με τον Νίκο Κούρκουλο, μεγάλη επιτυχία. Τώρα γράφω μουσική για τον Τριβιζά, για μια παιδική παράσταση και το απολαμβάνω. Συνολικά πρέπει να΄χω κάνει 12 σειρές, 30 ταινίες κι άλλα τόσα θεατρικά.
»Εγώ αρχίζω να γράφω κατά τη μία, δύο, τρεις το βράδυ που κοιμούνται όλοι. Αφού έχω διασκεδάσει, μετά ξεκινώ το γράψιμο που φτάνει ως την άλλη μέρα το πρωί -μετά θα κοιμηθώ κι όταν ξυπνήσω πάλι θα γράψω ή θα κάνω κάποιες δουλειές. Γράφω όταν δεν υπάρχει ζωή γύρω. Όταν υπάρχει ζωή γύρω, η ζωή προηγείται. Αν όμως θεωρούσα ότι είναι δουλειά δεν θα την έκανα. Όπως λέει ο Καζαντζάκης “και μέσα στην τέχνη ξεκουράζομαι από τη δούλεψή της”.
»Η Βερόνικα πάει πολύ καλά, και με τις συναυλίες και στο θέατρο. Οι δυο μας συνεννοούμαστε χωρίς να καταναλωνόμαστε, μόνο με τα μάτια. Ο Στέλιος μεγαλώνει μέσα στην τέχνη, ναι, αλλά προσπαθούμε να του δώσουμε γενική παιδεία. Ευτυχώς έχει κι άλλες δεξιότητες. Με τίποτα δεν θέλω να τον προκαταλάβω. Είπαμε, η μουσική σε διαλέγει…».
Συναυλία: Δημήτρης Παπαδημητρίου – Κ. Π. Καβάφης «…που γι’ Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός». Ερμηνεύουν: Γιώτα Νέγκα, Άρτεμις Μπόγρη, Μπάμπης Βελισάριος, Βερόνικα Δαβάκη, Αιμιλιανός Σταματάκης και ο Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης. Στέγη Ιδρύματος Ωνάση, το Σάββατο 2 Νοεμβρίου 2024.
