H αρχιτεκτονική του Αλέξανδρου Τομπάζη

«Το να σχεδιάζεται ένα κτήριο λαμβάνοντας υπόψη το κλίμα και όχι ενάντια στο κλίμα. Το να προσπαθείς να κάνεις μια κατασκευή, με όσο μπορείς πιο απλά μέσα. Με λιγότερες μηχανολογικές εγκαταστάσεις, με ανανεώσιμα υλικά, χαμηλής «ενσωματωμένης ενέργειας. Να ελαχιστοποιείς τις απώλειες, με αυξημένες θερμομονώσεις», πρέσβευε ο διακεκριμένος αρχιτέκτονας Αλέξανδρος Τομπάζης, που έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 85 ετών, έπειτα από σοβαρή, μακροχρόνια ασθένεια.

Με περισσότερα από 800 έργα στο ενεργητικό του - εκ των οποίων περίπου 300 έχουν κατασκευαστεί - και περισσότερα από 100 έχουν βραβευτεί σε διαγωνισμούς, ο Αλέξανδρος Τομπάζης ήταν ένας από τους πιο γνωστούς και επιτυχημένους αρχιτέκτονες στην Ελλάδα, που εκτιμάται περισσότερο από τους συναδέλφους του, ίσως, παρά από το κοινό.

Ποιος ήταν ο σπουδαίος αρχιτέκτονας, Αλέξανδρος Τομπάζης

Γεννημένος στο Πακιστάν το 1939, πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο Καράτσι, το Tunbridge Wells και το Λονδίνο πριν η οικογένειά του εγκατασταθεί στην Αθήνα. Στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, διδάχθηκε από σημαντικές προσωπικότητες της ελληνικής καλλιτεχνικής και σχεδιαστικής σκηνής -μεταξύ των οποίων ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας και ο σουρεαλιστής Νίκος Εγγονόπουλος - στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Συμπίπτοντας με την κορύφωση του ελληνικού μοντερνισμού, ήταν μια συναρπαστική εποχή.

Ως φοιτητής, ο Τομπάζης έγινε μάρτυρας της παγκόσμιας ανόδου του Διεθνούς Στυλ και ταξίδεψε σε όλη την Ευρώπη επισκεπτόμενος καινοτόμα κτίρια όπως το περίπτερο Philips του Le Corbusier και το περίπτερο του Γιάννη Ξενάκη, μια βιτρίνα πολυμέσων, στην Παγκόσμια Έκθεση των Βρυξελλών το 1958. Από αυτό το εμπνευσμένο ξεκίνημα, ανέπτυξε μια αφοσίωση που τροφοδότησε την ακούραστη παραγωγικότητά του, μαζί με μια αίσθηση αισιοδοξίας και μια πίστη στη δύναμη της τεχνολογίας στην αρχιτεκτονική.

Ίδρυσε το δικό του γραφείο στην Αθήνα το 1963, ενώ παράλληλα ξεκίνησε μια τριετή θητεία ως βοηθός του Κωσταντίνου Δοξιάδη. Το ενδιαφέρον του Τομπάζη για την αρχιτεκτονική πρωτοπορία ήρθε αμέσως στην επιφάνεια, διοχετευόμενο μέσα από τη γοητεία που ασκούσε το ιαπωνικό κίνημα των Μεταβολιστών (το οποίο επικεντρώθηκε σε προσαρμόσιμα, μεγάλης κλίμακας οικιστικά έργα και παρήγαγε έργα όπως ο πύργος Nakagin Capsule Tower του Kisho Kurokawa στην Ginza του Τόκιο και το όραμα του Kenzo Tange για ένα νέο master plan της πόλης).

Σύμφωνα με το κορυφαίο περιοδικό αρχιτεκτονικής και design, Wallpaper, όταν ένας ανοιχτόμυαλος πελάτης, του οποίου το σπίτι στην Αθήνα είχε ήδη σχεδιάσει ο Τομπάζης, ζήτησε μια εξοχική κατοικία, ο αρχιτέκτονας άρπαξε την ευκαιρία να υλοποιήσει τις ιδέες του.

Μεταφράζοντας τις μεταβολιστικές επιρροές του σε ένα οικιστικό έργο μικρής κλίμακας, ξεκίνησε τις εργασίες για το σπίτι στην Κινέτα το 1968. Επαναστατικό για την εποχή και τον τόπο του, το σπίτι είναι μια σύνθεση από εμφανές σκυρόδεμα με κλειστά και ανοιχτά κουτιά. Μια ανατροπή στην κατασκευή του είναι οι κομψά λεπτοί αλλά τέλεια μονωμένοι τοίχοι - που επιτεύχθηκαν με την καινοτόμο τότε χρήση ανακυκλωμένων υπολειμμάτων από τους υψικαμίνους της γειτονικής χαλυβουργίας της Ελευσίνας, τα οποία παρέχουν εξαιρετική αλλά και οικονομικά αποδοτική μόνωση. Μια επιπλέον ισόγεια κάψουλα προστέθηκε ως μεταγενέστερη επέκταση, παρά την επιθυμία του Τομπάζη. "Είναι κρίμα", σκέφτεται, "αλλά από την άλλη πλευρά, για πόσο καιρό μπορεί ένας αρχιτέκτονας να έχει λόγο για τη χρήση κάποιου άλλου;”.

Η πολυκατοικία «Δίφρος» του Τομπάζη στο Χαλάνδρι, με τους πανύψηλους, στοιβαγμένους όγκους της, και τα γραφεία μιας εταιρείας τσιμέντου στη Λυκόβρυση, που σχεδιάστηκαν το 1971 και ολοκληρώθηκαν το 1975, αποτελούν βασικά έργα της ίδιας περιόδου. Και όπως και το σπίτι στην Κινέτα, διαθέτουν γυμνούς όγκους από σκυρόδεμα και συνθέσεις από μικρότερες μεμονωμένες μονάδες.

Ήταν η πετρελαϊκή κρίση του 1973, που μετέτρεψε την ενεργειακή αποδοτικότητα και την αειφορία σε καυτά ζητήματα, η οποία σηματοδότησε μια σημαντική αλλαγή στο έργο του Τομπάζη. Ήδη οπαδός των τεχνολογικών εξελίξεων στον τομέα, έγινε ένας από τους πρώτους αρχιτέκτονες, στην Ελλάδα και διεθνώς, που ασπάστηκαν τον βιοκλιματικό σχεδιασμό. «Πέρα από τις πρακτικές εξελίξεις και το γεγονός ότι αποτελεί αναγκαιότητα για τη σωτηρία του πλανήτη, ένα από τα πιο όμορφα στοιχεία της βιοκλιματικής προσέγγισης είναι ότι δεν υπαγορεύει έναν συγκεκριμένο τύπο σχεδιασμού», έλεγε ο Τομπάζης. «Είναι μια πλατφόρμα, ένας τρόπος σκέψης όπου μπορεί κανείς να μάθει και να προσαρμοστεί».

Το πρώτο έργο που σχεδίασε με βάση τη νέα του φιλοσοφία ήταν το Helios 1, η δική του εξοχική κατοικία στην Πελοπόννησο. Ήταν επίσης το πρώτο σπίτι στην Ελλάδα που χρησιμοποίησε ηλιακή τεχνολογία.

Τοποθετημένο σε μια απότομη πλαγιά, το σπίτι σε σχήμα Γ, με ανοιχτή κουζίνα, καθιστικό και τραπεζαρία, και παιδικό υπνοδωμάτιο προσβάσιμο από μια σειρά παιχνιδιάρικων ξύλινων σκαλοπατιών, σχεδιάστηκε γύρω από τη θέα στη θάλασσα με βόρειο προσανατολισμό. Η πλινθόκτιστη δομή, που είναι μισογκρεμισμένη στην πλαγιά, έχει ξύλινο σκελετό και μερική επένδυση από μόλυβδο. Τα υλικά επιλέχθηκαν για την εύκολη συντήρησή τους, ενώ το εσωτερικό από πεύκο δημιουργεί μια οικεία αίσθηση.

Ένα άλλο παράδειγμα αξιοποίησης των εναλλακτικών μορφών ενέργειας από τον Τομπάζη ήταν το οικιστικό του σχέδιο Lykovrisi Solar Village από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, με διαμερίσματα χαμηλού κόστους που θερμαίνονται και τροφοδοτούνται με ζεστό νερό από έναν δημιουργικό συνδυασμό ενεργητικών και παθητικών ηλιακών τεχνολογιών.

Πιο πρόσφατα, στο οικόπεδό του στην Πελοπόννησο, έχτισε ένα δεύτερο, μεγαλύτερο σπίτι, το Ήλιος 4, για την οικογένεια της κόρης του. Αν και ακολουθεί παρόμοιες οικολογικές αρχές με το πρώτο - με ηλιακούς συλλέκτες και μια ηλιακή καμινάδα που αποτελεί μέρος ενός φυσικού συστήματος κυκλοφορίας του αέρα - ακολουθεί μια αισθητά διαφορετική αισθητική.

Η γεωμετρική σύνθεση από εμφανές σκυρόδεμα κυριαρχείται από τις φυτεμένες στέγες. Ο Τομπάζης υπέρμαχος μιας προσέγγισης σχεδιασμού κατά παραγγελία, ανάλογα με την τοποθεσία, είχε δηλώσει στο Wallpaper: «Δεν είχα σκοπό τα δύο σπίτια να μοιάζουν μεταξύ τους. Δεν νομίζω ότι ένας αρχιτέκτονας πρέπει να σχεδιάζει άμεσα αναγνωρίσιμα έργα. Κάθε έργο πρέπει να ξεκινάει από μια κενή σελίδα, παρόλο που από κτίριο σε κτίριο μπορεί να υπάρχουν φυσικές ομοιότητες. Πάντα μαθαίνει κανείς και μεταφέρει στοιχεία από το ένα έργο στο άλλο».

H επιρροή του Aλέξανδρου Τομπάζη επεκτάθηκε πολύ πέρα από την οικοκεντρική αρχιτεκτονική. Ήταν συνιδρυτής του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής το 1995, του μοναδικού ανεξάρτητου φορέα που προωθεί την αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, και επίτιμος εταίρος του Αμερικανικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτόνων, καθώς και τακτικός εισηγητής σε διεθνή συνέδρια. Επιλέχθηκε να σχεδιάσει το ελληνικό περίπτερο στην Expo 2010 στη Σαγκάη, και πριν από αυτό να κατασκευάσει μια εκκλησία για 9.000 προσκυνητές στο Ιερό της Φάτιμα στην Πορτογαλία, μια σημαντική ανάθεση που ολοκληρώθηκε το 2007 με την τοπική αρχιτέκτονα Paula Santos.

Τα θρησκευτικά κτίρια, έλεγε ήταν από τις αγαπημένες του «παραγγελίες». «Η λειτουργικότητα στις εκκλησίες παίζει ρόλο, φυσικά, αλλά πολύ λιγότερο σε άλλα έργα. Πρέπει να εστιάζει κανείς στην ατμόσφαιρα».

Ένας σπουδαίος αρχιτέκτονας, ένας ενθουσιώδης καλλιτέχνης άφησε πίσω του μια εντυπωσιακή κληρονομιά, σημαντική αρχιτεκτονική παρακαταθήκη σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο.