Φώτης Κόντογλου: 100 χρόνια από τον ξεριζωμό και τον οριστικό ερχομό του στην Αθήνα
Λίγοι έχουν σημάδεψει το καλλιτεχνικό και λαογραφικό γίγνεσθαι της Ελλάδας όσο ο αείμνηστος καλλιτέχνης Φώτης Κόντογλου. Το πολυσχιδές έργο του προικισμένου συγγραφέα έμεινε στην ιστορία ως ένα σύμβολο αντίστασης στην διάβρωση της συλλογικής μνήμης από την καλλιτεχνική ηγεμονία της Δύσης, με τον ίδιο να αναδεικνύεται ως ο πιο αφοσιωμένος υπέρμαχος της παραμερισμένης ελληνικής παράδοσης.
Τα πρώτα χρόνια
Ο Φώτης Κόντογλου γεννήθηκε στις Κυδωνίες (Ἀϊβαλί) της Μικράς Ασίας, ένα από τα σπουδαιότερα οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα του υπόδουλου Ελληνισμού, στις 8 Νοεμβρίου 1895. Σε ηλικία μόλις ενός έτους έχασε τον πατέρα του, Νικόλα Αποστολέλη, και την κηδεμονία του ανέλαβε ο θείος του, ο ιερομόναχος π. Στέφανος Κόντογλου. Η τριβή του με την Ορθοδοξία μέσω του θείου του αποτέλεσε ακρογωνιαίο λίθο της πολιτισμικής συνείδησης που καλλιέργησε στην πορεία της ζωής του, και η ευγνωμοσύνη του απέναντι στο πρόσωπό του τον οδήγησε να υιοθετήσει το επώνυμο της οικογένειας της μητέρας του.
Η αγάπη του εμβληματικού καλλιτέχνη για τη συγγραφή προέκυψε από πολύ μικρή ηλικία. Πριν ακόμα τελειώσει το γυμνάσιο εξέδωσε το πολυγραφημένο περιοδικὸ «Μέλισσα» μαζί με δυο συμμαθητές του. Εν συνεχεία, το Σεπτέμβριο του 1913, εγγράφηκε στην Σχολὴ Καλών Τεχνών και παράλληλα άρχισε να εργάζεται σε φωτογραφείο και να φιλοτεχνεί θεατρικά σκηνικά προκειμένου να βιοπορίστεί και να μην επιβαρύνει οικονομικά την οικογένειά του εν καιρώ πολέμου.
H επακόλουθη δεκαετία του 1920’ έμελλε να είναι από τις πιο σκοτεινές περιόδου της ζωής του. Με τον πρώτο διωγμό των Ρωμιών της Μικράς Ασίας και την καταστροφή του Αϊβαλί (1914-1917) ο Κόντογλου έχασε τη μητέρα και τον θείο του. Βυθισμένος στον πόνο και έχοντας δει την πόλη του να καταρρέει, διέκοψε τις σπουδές του και μετέβη στην Ευρώπη όπου ξεκίνησε να εργάζεται ως ανθρακωρύχος.
Στο Παρίσι άρχισε να κάνει τα πρώτα του επαγγελματικά βήματα στη συγγραφή δουλεύοντας στην εφημερίδα Illustration και το 1919 επιστρέφει στο Ἀϊβαλὶ όπου διδάσκει γαλλικά στο Παρθεναγωγείο της πόλης.
Ο ερχομός στην Αθήνα
Το 1922, τη ζοφερή χρονιά της Μικρασιατικής Καταστροφής, ο Κόντογλου αναγκάστηκε να αφήσει τον τόπο του μια για πάντα. Πέρασε στη Μυτιλήνη και από εκεί μετέβη στην Αθήνα όπου εγκαταστάθηκε μόνιμα και άρχισε να δραστηριοποιείται στον καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό χώρο.
Το 1930 προσελήφθη από το Βυζαντινὸ Μουσείο Αθηνών, ως τεχνικός επόπτης των συλλογών του. Το 1932 κτίζει το σπίτι του στην οδό Βιζυηνοῦ 16 το οποίο αναγκάστηκε να
πουλήσει κατά τη διάρκεια της κατοχής για ένα σακί αλεύρι . Το 1933 τὸν βρίσκει στὴν Αίγυπτο, όπου εργάζεται για το Κοπτικό Μουσείο και το 1934 συμμετέχει στην 19η Biennale της Βενετίας. Τα
πρώτα μετακατοχικά χρόνια υπήρξαν
ιδιάιτερα παραγωγικά, με τον Κόντογλου
να δημιουργεί λογοτεχνικά και εικαστικά
έργα που τον οδήγησαν στο ζενίθ της
ἁγιογραφικῆς του δραστηριότητας τη
δεκαετία του 50’.
Ο αείμνηστος Φώτης Κόντογλου, πέραν από μία από τις επιδραστικότερες φιγούρες στην καλλιτεχνική ιστορία της χώρας, αποτελεί και σύμβολο της Μικρασιατικής προσφυγιάς και του ξεριζωμένου ελληνισμού. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο πως κατά τη διάρκεια της φετινής χρονιάς, επέτειο-ορόσημο των 100 χρόνων από την Μικρασιατική καταστροφή, λαμβάνουν χώρα πολιτιστικές πρωτοβουλίες με σκοπό την ανάδειξη του πολύτιμου έργου του.
Το έργο του Κόντογλου σε νέες εκδόσεις από το Μεταίχμιο
Με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από τον οριστικό ερχομό του βυζαντινοτρόπου καλλιτέχνη στην Ελλάδα, οι εκδόσεις Μεταίχμιο αποτίνουν φόρο τιμής στον αείμνηστο συγγραφέα μέσω της σταδιακής έκδοσης των εξής πέντε βιβλίων του: Ο κουρσάρος Πέδρο Καζάς, Βασάντα, Ο Θεός Κόνανος, Ιστορίες και περιστατικά και Το Αϊβαλί η πατρίδα μου.
Ο ευρυμαθής πνευματικός δημιουργός, περάν από συγγραφικό ταλέντο είχε και το μεράκι της τυπογραφίας. Επιμελούταν ο ίδιος την έκδοση των συγγραμμάτων του και εικονογραφούσε τα εξώφυλλα τους με τα περίτεχνα σχέδια του. Προκειμένου να αναδειχτεί το έργο του ατόφιο, με όσο πιο αυθεντικό τρόπο γίνεται, τα τέσσερα πρώτα βιβλία θα εκδοθούν όπως τα είχε εκδώσει ο ίδιος, συμπεριλαμβανομένων των εικονογραφιών του. Οι εν λόγω εκδόσεις θα συνοδεύονται από επίμετρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη, όπου θα παρουσιάζεται η πλούσια εκδοτική ιστορία του κάθε βιβλίου.
Η πρωτοβουλία αυτή των εκδόσεων Μεταίχμιο φιλοδοξεί να ρίξει φως στο πλούσιο συγγραφικό έργου του Φώτη Κόντογλου συστήνοντας τον στη νέα γενιά αναγνωστών, όχι μόνο ως έναν στυλοβάτη της λαογραφίας και της ελληνικής παράδοσης, αλλά και έναν πολυσχιδή καλλιτέχνη.
Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους
Παράλληλα, το Μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή στην Αθήνα παρουσιάζει στον χώρο των περιοδικών εκθέσεων ένα εικαστικό αφιέρωμα στον χαρισματικό δάσκαλο Φώτη Κόντογλου, με τίτλο «Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους», από τις 21 Σεπτεμβρίου έως και τις 12 Δεκεμβρίου 2022.
Όπως επισημαίνει ο επιμελητής της έκθεσης και γενικός διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, Κυριάκος Κουτσομάλλης, «ως αυθεντικός εκφραστής της ανάγκης επιστροφής προς τα θέσμια των παραδόσεων και της λαϊκής παράδοσης, [ο Κόντογλου] έθεσε ως κυρίαρχο ζητούμενο την απαλλαγή από την κηδεμονία και την εξάρτηση από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Δύσης», παρόλο που όπως δηλώνει «ήταν άριστος γνώστης της δυτικής τέχνης».
Η έκθεση φιλοδοξεί να επισημάνει πως ο Φώτης Κόντογλου άφησε ένα μοναδικά ισχυρό αποτύπωμα σε όλες τις τάσεις και τα ρεύματα της σύγχρονης ελληνικής ζωγραφικής, όχι μόνο μέσω των έργων του αυτών καθ’ αυτών, αλλά και μέσω της άμεσης επιρροής που άσκησε στα μεγαλύτερα ονόματα της ελληνικής καλλιτεχνικής σκηνής του 20ου αιώνα.
Στη διάρκεια της ζωής του στην Αθήνα, ο Κόντογλου απέκτησε πολλούς συνοδοιπόρους στην τέχνη της αγιογραφίας, μεγαλειώδεις καλλιτέχνες που μαθήτευσαν μαζί του γνωρίζοντας μέσα από τα μάτια του τον κόσμο της Ορθόδοξης εικονογραφίας. Στο πλάι του θήτευσαν τρία ιερά τέρατα της ελληνική τέχνης, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Νίκος Εγγονόπουλος και ο Γιάννης Μόραλης ως βοηθοί και συνεργάτες του, αντλώντας από την αστείρευτη γνώση του στην βυζαντινή ζωγραφική τέχνη και την Ορθοδοξία γενικότερα.
Ιδιαίτερα στενή σχέση ανέπτυξε και με εμβληματικούς καλλιτέχνες όπως τους Πέτρος Βαμπούλης, Κώστας Γεωργακόπουλος, Γεώργιος Γλιάτας, Ράλλης Κοψίδης, Βασίλειος Λέπουρας, Γιάννης Τερζής, Γιώργος Χοχλιδάκης, ενώ το λαογραφικό του έργο υπήρξε σημείο αναφοράς για πληθώρα δημιουργών που εμφανίστηκαν αργότερα στο προσκήνιο.
