To Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου επιστρέφει στην Αθήνα -Ο εμπνευστής του μιλά για τη φετινή διοργάνωση

Ο Κωνσταντίνος Αϊβαλιώτης, εμπνευστής και καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Εθνογραφικού Κινηματογράφου, μας μιλάει για τη δέκατη τρίτη χρόνια μιας σημαντικής διοργάνωσης, που επιστρέφει στην Αθήνα, αλλά και διαδικτυακά σε όλη την Ελλάδα με ντοκιμαντέρ από όλο τον κόσμο που καταγράφουν, αναδεικνύουν και σχολιάζουν το μωσαϊκό της ανθρώπινης εμπειρίας.

«Από τις 24 έως και τις 27 Νοεμβρίου, το Ethnofest επιστρέφει στον κινηματογράφο ΑΣΤΟΡ, ενώ από τις 28 Νοεμβρίου έως και τις 4 Δεκεμβρίου τη σκυτάλη παίρνει η διαδικτυακή του έκδοση με επιλεγμένες ταινίες του προγράμματος. Προβολές, παράλληλες εκδηλώσεις και σημαντικοί καλεσμένοι πλαισιώνουν τη φετινή έκδοση και μας καλούν να θυμηθούμε τους λόγους, που το φεστιβάλ έχει αποκτήσει ένα τόσο σταθερό και πιστό κοινό.

Ο εθνογραφικός κινηματογράφος υπήρξε ανέκαθεν μια ιδιαίτερη προσέγγιση κινηματογραφική, ερευνητική, μεθοδολογική στο ντοκιμαντέρ, η οποία κάποιες φορές είναι φανερή και κάποιες άλλες όχι, μέσα στην οποία διακρίνονται πολλές διαφορετικές τάσεις. Άλλες τείνουν πιο κοντά στην κλασική φόρμα του ντοκιμαντέρ και άλλες βρίσκονται πιο κοντά σε αυτό που ονομάζουν ορισμένοι "δημιουργικό ντοκιμαντέρ". Ο ορισμός με τον οποίο ταυτίστηκε στο παρελθόν αφορά σε ντοκιμαντέρ για "εξωτικές φυλές σε μακρινές κοινωνίες". Καθώς όμως τόσο ο κόσμος, όσο και τα πεδία ενδιαφέροντος των κοινωνικών επιστημών και της κοινωνικής ανθρωπολογίας άλλαζαν, το ίδιο συνέβαινε και με την ταυτότητα του εθνογραφικού κινηματογράφου, η οποία δεν είναι στατική, αντιθέτως αλλάζει με τα χρόνια.

Το Φεστιβάλ ξεκίνησε το 2010 με στόχο να φέρει το ελληνικό κοινό σε επαφή με τον άγνωστο μέχρι τότε χώρο της Οπτικής Ανθρωπολογίας και του Εθνογραφικού Κινηματογράφου και να προβάλλει για πρώτη φορά στην Ελλάδα εθνογραφικές ταινίες από όλο τον κόσμο. Θέλουμε να πιστεύουμε, και φαίνεται αυτό κάθε χρόνο, ότι έχει εξελιχθεί σε ένα από τα σημαντικότερα και ίσως πιο πρωτότυπα κινηματογραφικά φεστιβάλ στην Ελλάδα.

Στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών μου στην "Οπτική Ανθρωπολογία" που έκανα πριν πολλά χρόνια, για διπλωματική μας εργασία έπρεπε να κάνουμε μία μικρού μήκους ταινία, γυρισμένη με ψηφιακά μέσα. Αυτό ήταν που με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι κάθε χρόνο παράγεται ένας αριθμός ταινιών και αναρωτιόμουν πού πάει όλο αυτό το υλικό. Ειδικά τότε στην Ελλάδα, δεν υπήρχε ακόμα ανάλογη κατεύθυνση στις κοινωνικές επιστήμες και ο χώρος αυτός ήταν άγνωστος. Αρχικά, απλώς θέλαμε να αναπτύξουμε λίγο το κομμάτι αυτό των φοιτητικών ταινιών με στόχο να αναδείξουμε μία πλευρά των κοινωνικών επιστημών, που ήταν άγνωστη έως τότε στο κοινό, αλλά και γενικότερα στην ακαδημαϊκή κοινότητα: τον εθνογραφικό κινηματογράφο και τη χρήση οπτικοακουστικών μέσων στην κοινωνική έρευνα. Θέλαμε, όμως, να το κάνουμε μέσω μιας διαδικασίας, η οποία, κατά τη γνώμη μας, θα απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό. Δεν θα γινόταν δηλαδή με την μορφή σεμιναρίων ή ακαδημαϊκών συνεδρίων, αλλά με τη μορφή ενός φεστιβάλ κινηματογράφου. Η ίδια η φύση του φεστιβάλ κινηματογράφου εμπεριέχει μία έννοια γιορτής, μια αίσθηση κοινότητας και μία διάσταση κατεξοχήν εξωστρεφή. Με αυτό τον τρόπο θέλαμε να μιλήσουμε για κάτι που έως τότε υπήρχε μόνο στα όρια του ακαδημαϊκού χώρου και να το "ανοίξουμε" περισσότερο. Πιστεύω ότι κάθε χρόνο φτιάχνουμε ένα πρόγραμμα που απευθύνεται σε όλο τον κόσμο που του αρέσει το ντοκιμαντέρ και η ανταπόκρισή του είναι ιδιαίτερα ζεστή.

Όπως κάθε χρόνο, το πρόγραμμά μας αποτελείται από νέα ντοκιμαντέρ από όλο τον κόσμο, που καταγράφουν, αναδεικνύουν και σχολιάζουν το μωσαϊκό της ανθρώπινης εμπειρίας. Είμαστε ιδιαίτερα χαρούμενοι που στη φετινή διοργάνωση -και με την υποστήριξη του Onassis Culture- καλωσορίζουμε για πρώτη φορά στην Αθήνα τη σπουδαία κινηματογραφίστρια, θεωρητικό, συγγραφέα, συνθέτρια και καθηγήτρια, Trinh T. Minh Ha με αφορμή δύο κινηματογραφικές προβολές της πρώτης της ταινίας (Reassemblage, 1982) σε επετειακή προβολή και της τελευταίας της (What About China?, 2022).

Ο εθνογραφικός κινηματογράφος δημιουργεί ένα μωσαϊκό του κόσμου στον οποίο ζούμε και μας προσφέρει "ιστορίες από τα κάτω" και σε βάθος με τον πιο ανθρώπινο τρόπο. Πλέον, αυτές τις προσεγγίσεις τις βλέπουμε ευτυχώς ολοένα και περισσότερο, πέρα από ταμπέλες όπως αυτή του εθνογραφικού κινηματογράφου, για αυτό και η αξία του είναι σημαντική. Συγχρόνως, όμως, ο όρος "εθνογραφικό σινεμά" τίθεται σιγά σιγά σε μετασχηματισμούς.

Μπορούμε να μιλάμε για εγχώριο εθνογραφικό σινεμά σήμερα και στη χώρα μας, αλλά όχι μέσα από συστηματική και εκούσια προσπάθεια παραγωγής. Η ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου έχει πολλά και σημαντικά παραδείγματα εθνογραφικής προσέγγισης, ενώ ακόμα και σήμερα παρατηρείται η θέληση και η επιθυμία να ακολουθείται η προσέγγιση αυτή. Συστηματική, όμως, παραγωγή μέσα από ακαδημαϊκά ή/και κινηματογραφικά προγράμματα δεν θα έλεγα ότι υπάρχει.

Είναι πάντα δύσκολο να ξεχωρίσω μερικές ταινίες, γιατί αν και είναι κλισέ τις ξεχωρίζω όλες. Ας σταθούμε όμως στην καταξιωμένη σκηνοθέτρια, Trinh T. Minh-ha, η οποία έρχεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Επίσης στην ταινία "Ανθίζοντας Στην Άσφαλτο" της Coraci Ruiz που καταγράφει τη φυλομετάβαση του έφηβου γιου της, αναδεικνύοντας ένα τρυφερό δίκτυο γεμάτο στοργή και αλληλεγγύη, που ανθεί παρά τις αντιξοότητες. Στο υπέροχο ντοκιμαντέρ "Αναζητώντας Άλογα" του Stefan Pavlović, ένα ποιητικό ντοκιμαντέρ που εξερευνά τη σύνδεση ανάμεσα στη γλώσσα, τη φιλία και το τραύμα. Στα συγκλονιστικά μικρού μήκους "Στην Οθόνη των Άνδεων" της Carmina Balaguer, όπου ένας καθηγητής οδηγεί ένα κινητό κινηματογραφικό συνεργείο στο πιο απομονωμένο σχολείο στο Jujuy των Άνδεων στην Αργεντινή και φανερώνει τις εκπαιδευτικές αξίες, αλλά και για την αλλαγή παραδείγματος που ηγούνται οι γυναίκες των κοιλάδων, και "Στη Ροή Των Λέξεων" της Eliane Esther Bots, που παρακολουθεί τις αφηγήσεις τριών διερμηνέων του Ειδικού Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας, οι οποίοι μετέφραζαν καταθέσεις μαρτύρων, θυμάτων και αυτουργών.

Στη σπουδαστική ταινία "Δέκα Επί Δέκα" της Jami L. Bennett, που προβάλλεται στο τμήμα των International Initiations, όπου η Τζέσικα και ο άντρας της έχουν ένα αμερικάνικο εστιατόριο στην Jeju της Νότιας Κορέας. Στο υπέροχο "Pupus" της Miriam Cossu Sparagano Ferraye, όπου ένα παιδί παίζει με μαριονέτες μέσα στη σιωπή ενός φαντασιακού κοινού. Ενώ αγαπημένη για εμάς είναι  και η συνεργασία μας με το Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA), όπου παράχθηκε ένα σύνολο ταινιών που αναδεικνύουν πρακτικές ελληνικών τοπικών κοινοτήτων. Θα προβάλλουμε παρουσία συντελεστών τρεις από αυτές τις ταινίες, οι οποίες καταγράφουν παραδοσιακές τεχνικές παρασκευής του ψωμιού και του τυριού και της τέχνης της καλαθοπλεκτικής στο νησί της Λήμνου. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί η ειδική προβολή  πέντε ταινιών εκπαιδευτικού περιεχομένου, που επιλέχθηκαν να πλαισιωθούν με ακουστική περιγραφή για άτομα με οπτική βλάβη και με τιτλισμό για κωφά και βαρήκοα άτομα, επιδιώκοντας την ισότιμη συμμετοχή ατόμων με οπτική και ακουστική βλάβη στην ομορφιά του σινεμά την Παρασκευή 2 Δεκεμβρίου, στις 11:00 π.μ. στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος.

Οι αγαπημένες μου ταινίες από τον χώρο του εθνογραφικού σινεμά... Δεν νομίζω ότι έχω απαντήσει ποτέ με τον ίδιο τρόπο σε μια ερώτηση όπως αυτή. Θα αναφέρω ενδεικτικά έξι.

1. Το Χρονικό ενός Καλοκαιριού του Ζαν Ρους (Chronique d'un été, 1961)
2. Το Κυνήγι του Λιονταριού με Τόξο του Ζαν Ρους (La chasse au lion à l'arc, 1966)
3. Sans Soleil του Κρις Μαρκέρ (1983)
4. Forest of Bliss του Ρόμπερτ Γκάρντνερ (1986)
5. Cannibal Tours του Dennis O’ Rourke (1988)
6. Αθήναι της Εύας Στεφανή (1995)