«Κάλλος» στο Μουσείο Κυκλαδικής -Πώς έμοιαζε ο καλλωπισμός στην καθημερινότητα των αρχαίων;

Είναι η έκθεση για την οποία μιλά όλη η Αθήνα. Μέσα από 300 αρχαιότητες, την πλειοψηφία των οποίων εκτίθεται για πρώτη φορά στο κοινό, το σημαίνον ευθυγραμμίζεται με το σημαινόμενο σε έναν συνδυασμό μέγιστης οπτικής αλλά και διανοητικής απόλαυσης.

Η έκθεση που επιμελήθηκαν ο πρώην Διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Γενικός Διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης και ο Επιμελητής Αρχαιοτήτων του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Δρ Ιωάννης Δ. Φάππας, υμνεί την έννοια του κάλλους με μια βαθιά επιστημονική προσέγγιση που εμβαθύνει και παρουσιάζει όλες τις πτυχές του και μια πληθωρική συλλογή από έργα τέχνης που χρονολογούνται κυρίως από τον 7ο έως και τον 1ο αι. π.Χ.

Μέσα από 10 διαφορετικές ενότητες, το ιδεώδες της «υπέρτατης ομορφιάς» λάμπει μέσα από ποιητικές αναφορές και επιγραφές, μέσα από την αρμονία των αγαλμάτων αλλά και τα αντικείμενα που χρησιμοποιούνταν για να ενισχύσουν, να τονίσουν το κάλλος, στη διαδικασία του καλλωπισμού.

Ο συνεπιμελητής της έκθεσης, Επιμελητής Αρχαιοτήτων Δρ. Ιωάννης Φάππας, μας μίλησε για τη διαδικασία σύνθεσης της έκθεσης, την αποκωδικοποίηση της έννοιας του κάλλους, αλλά και τη διαδικασία του καλλωπισμού στην Αρχαία Ελλάδα, που παρουσιάζει εκπληκτικές ομοιότητες με το σήμερα.

Στις πρώτες σελίδες του πλούσιου οδηγού της έκθεσης, βρίσκεται ένας χάρτης της Ελλάδας και της Ιταλίας, διάσπαρτος από μικρές κουκκίδες. Οι δύο επιμελητές γύρισαν (κυριολεκτικά) την Ελλάδα με ένα αυτοκίνητο, σε ένα ταξίδι που έμοιαζε μάλλον με επικίνδυνη αποστολή, τους πρώτους μήνες της πανδημίας.

Το ταξίδι

«Το ταξίδι μας έγινε σε δύο φάσεις, τον Ιούνιο-Ιούλιο και τον Σεπτέμβρη-Οκτώβρη της περασμένης χρονιάς. Καλύψαμε όλη την Ελλάδα, από την Πελοπόννησο στην Ήπειρο και τη Στερεά Ελλάδα και μετά στη Μακεδονία, τη Θράκη και τα νησιά. Επισκεφθήκαμε συνολικά 71 μουσεία, με ένα διαρκές άγχος να μην κολλήσουμε κορονοϊό, αφού ερχόμασταν σε επαφή με πολύ κόσμο και δεν υπήρχε το εμβόλιο. Το ταξίδι εμπεριείχε το στοιχείο της έκπληξης για πολλούς λόγους. Πρώτον, ανακαλύψαμε έργα που προέκυψαν από καινούργιες ανασκαφές και άλλα που δεν είχαν εκτεθεί ποτέ και βρίσκονταν απλώς στις αποθήκες των μουσείων -μας αποκαλύφθηκαν για πρώτη φορά. Επιπλέον, είναι πάντοτε διαφορετικό να βλέπεις ένα έργο από κοντά, ακόμη και αν γνωρίζεις την ύπαρξή του. Εξετάσαμε τα αντικείμενα ένα προς ένα, πήραμε αναλυτικές φωτογραφίες και, συγκεντρώσαμε συνολικά 13.000 αρχεία, τα οποία ταξινομήσαμε σε κατηγορίες. Μετά την ταξινόμηση, λοιπόν, ήταν η σειρά της επιλογής και της σύνθεσης της έκθεσης. Η τελική μορφή της περιλαμβάνει 300 εκθέματα από 52 μουσεία».

Τελικά τι σημαίνει η «κάλλος»;

«Είναι μια έννοια με πάρα πολλές πτυχές τόσο στην καθημερινή ζωή των Αρχαίων Ελλήνων αλλά και στη φιλοσοφική τους σκέψη».

«Η έννοια του «κάλλους» υπήρχε πιθανότατα και στην προϊστορία -ωστόσο δεν έχουμε γραπτές πηγές που το επιβεβαιώνουν και δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τι θα συμβόλιζε. Οι πρώτες αναφορές που έχουμε στο κάλλος εντοπίζονται στον Όμηρο, τον 8ο αιώνα π.Χ. Στην κυριολεξία του, το κάλλος συμβολίζει την ομορφιά που προκαλεί την ερωτική έλξη -άρα συνδέεται με την εξωτερική ομορφιά. Ωστόσο, ήδη κάποια στοιχεία στον Όμηρο, αλλά κυρίως αργότερα, στον 7ο αιώνα π.Χ. στην Σαπφώ και τους λυρικούς ποιητές, δίνουν σε αυτή την έννοια της εξωτερικής ομορφιάς μια εσωτερική διάσταση, ένα βάθος. Λέει, για παράδειγμα ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα της Σαπφούς: «Ο όμορφος είναι όμορφος όσο μπροστά σου στέκει, μα ο καλός είναι όμορφος και αργότερα και πάντα». Κάνει, επομένως, έναν διαχωρισμό -ο όμορφος έχει την εξωτερική ομορφιά, ενώ ο καλός την εσωτερική αλλά τελικά και την εξωτερική».

Αυτός ο συνδυασμός απαντάται λοιπόν σε πολλές πτυχές της καθημερινότητας των Ελλήνων και χρωματίζεται με επιπλέον νοήματα ανάλογα με την χρήση του. Γι’ αυτό, η έκθεση καλύπτει 10 διακριτές ενότητες του κάλλους: το αρχαϊκό και κλασικό κάλλος, το θεϊκό κάλλος, το κάλλος θνητών, τα καλλιστεία θεοτήτων, τους «καλούς» και τις «καλές», τις αρπαγές κάλλους και τις συνευρέσεις, το ηρωικό κάλλος, το αθλητικό κάλλος, το δαιμονικό κάλλος, τους «ωραίους άωρους» και τον καλλωπισμό.

«Στους κλασικούς χρόνους και στον Πλάτωνα, στους διαλόγους με τον Σωκράτη, αναφέρεται το κάλλος ως συνδυασμός της εξωτερικής ομορφιάς με την εσωτερική. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο κάλλος των αθλητών, που συμβολίζει αφενός τη δύναμη της ψυχής που καθιστά τον άνθρωπο ικανό να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των αγωνισμάτων και αφετέρου την καλή φυσική του κατάσταση. Ο Πίνδαρος, ο κατεξοχήν ποιητής που υμνεί τους νικητές που διακρίνονταν στους Ολυμπιακούς Αγώνες, στα Πύθεια, στα Νέμεα και στα Ολύμπια, γράφει: «γύριζε γύρω γύρω μέσα στον στίβο ανάμεσα σε ζητωκραυγές, όντας ο ίδιος όμορφος αλλά και έχοντας καταφέρει σπουδαία επιτεύγματα». Και αλλού, «ήταν όμορφος ο ίδιος αλλά και τα κατορθώματά του στα αγωνίσματα δεν ήταν λιγότερο όμορφα από την ίδια του την όψη». Αυτό λοιπόν είναι το αθλητικό κάλλος. Από την άλλη, ο Τυρταίος, που γράφει ποιήματα για πολεμιστές, αναφέρεται στο ηρωικό κάλλος που συμβολίζει την εξωτερική ομορφιά του ήρωα αλλά και η δύναμη της ψυχής που τον καθιστά ικανό να καταφέρει τους άθλους που κάνει (αναφορά στους μυθικούς ήρωες όπως ο Ηρακλής και ο Αχιλλέας) αλλά και να πέσει στο πεδίο της μάχης, στην πρώτη γραμμή, υπερασπιζόμενος την πόλη και την οικογένειά του».



Η έννοια του κάλλους έχει ηλικία; Αφορά αποκλειστικά τους νέους;

Οι «καλοί» και οι «καλές» που αναγράφονται σε κάποιες επιγραφές, αφορούν τους νέους στα Συμπόσια ή τις εταίρες -είναι σαν να έγραφαν δηλαδή «ο τάδε είναι όμορφος». Αλλά ο ίδιος χαρακτηρισμός μπορεί να αφορά και πολεμιστές και αθλητές, άνδρες και γυναίκες του σπιτιού. Ο «καλός», σε αυτή την περίπτωση είναι ο όμορφος, το αντικείμενο της ερωτικής επιθυμίας.

«Παρ’ όλα αυτά, το κάλλος συνδέεται με την εξωτερική ομορφιά σε όλες τις εκφάνσεις της -με την ακμή της και την παρακμή της. Λέει ο Ξενοφώντας: "δεν πρέπει να υποτιμούμε το κάλλος επειδή παρακμάζει γρήγορα". Όπως ένας νέος άνδρας έχει ομορφιά, το ίδιο έχει και ένας έφηβος αλλά το ίδιο και ένας γέρος. Αυτό φαίνεται και στον κρατήρα του Μουσείου Κανελλοπούλου που φιλοξενούμε στην έκθεση, που απεικονίζει το κάλλος σε όλες τις ηλικίες -τον γέροντα, το νεαρό ζευγάρι (αυτός είναι ο ήρωας της αρχαιότητας ο Μελέαγρος) και το μωρό στην αγκαλιά τους. Επιπλέον, υπάρχει το δαιμονικό κάλλος, δηλαδή μορφές υβριδικές που συνδυάζουν ανθρώπινα και ζωικά μέλη, οι οποίες διαμορφώθηκαν στην ελληνική μυθολογία με επιδράσεις από την Ανατολή. Αυτά τα όντα όπως η Σφίγγα ή η Μέδουσα εμφανίζονται στην αρχή με μια άγρια όψη, αλλά με την πάροδο του χρόνου εξανθρωπίζονται -αποκτούν ομορφιά, το ανθρώπινο κάλλος»

Καλλωπισμός

Η ενότητα του καλλωπισμού, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Την ενότητα «ανοίγει» μια περιγραφή της προετοιμασίας της Ήρας στο Ξ (168 -186) της Ιλιάδας, για να συναντήσει τον Δία. Εκεί εκτίθενται αντικείμενα από όλα τα στάδια της διαδικασίας καλλωπισμού (που μοιάζουν εντυπωσιακά σύγχρονα) -από υδρίες για το λουτρό μέχρι κοσμήματα, αρωματοδόχα ληκύθια, κρέμες και χρώματα αλλά και εργαλεία κόμμωσης, όπως σιδερένια ψαλίδια και χτενάκια.

«Η λέξη καλλωπισμός προέρχεται από το κάλλος -είναι η πρακτική του να αποκτήσει κανείς το κάλλος ή να το τονίσει αν το έχει. Ο καλλωπισμός εντοπίζεται ήδη από την προϊστορία, όπως αποδεικνύεται από τα σχετικά ευρήματα -ένα από τα πρώτα αντικείμενα της έκθεσης είναι ένα καλλωπισμένο γυναικείο κεφάλι».

Πώς έμοιαζε ο καλλωπισμός στην καθημερινότητα των αρχαίων;

«Αρχικά ο καλλωπισμός χωρίζεται σε απλό, καθημερινό και σε τελετουργικό. Οι αρχαίοι καλλωπίζονταν για να αρέσουν στους συνανθρώπους τους αλλά και για να αρέσουν στους θεούς. Μια πρακτική που επιβιώνει μέχρι σήμερα είναι ο καλλωπισμός στα λεγόμενα διαβατήρια έθιμα, δηλαδή στα έθιμα που συνοδεύουν ένα κομβικό σημείο της ζωής του ανθρώπου, όπως η γέννηση, η ενηλικίωση, ο γάμος και ο θάνατος. Αυτά τα σημαντικά γεγονότα συνοδεύονται από διάφορα έθιμα τα οποία περιλαμβάνουν και τον καλλωπισμό, όπως σήμερα καλλωπιζόμαστε για μια επίσημη, σημαντική περίσταση».

«Σε άλλες περιπτώσεις, ο καλλωπισμός προκύπτει από τελείως πρακτικές ανάγκες. Για παράδειγμα οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν αλοιφές για να προστατεύονται από τον καυτό ήλιο -τα πρώτα αντηλιακά δηλαδή. Επίσης, η λευκή επιδερμίδα ήταν τότε το επιθυμητό πρότυπο ομορφιάς και για να την πετύχουν οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν το λεγόμενο ψιμύθιο - μια σκόνη από μόλυβδο, η οποία ήταν βέβαια άκρως ανθυγιεινή. Παρατηρώντας τις παραστάσεις στα αγγεία, βλέπει κανείς ότι οι γυναίκες είναι λευκές. Εκτός, από το πρότυπο ομορφιάς, αυτή ήταν και μια καλλιτεχνική σύμβαση για να ξεχωρίζουν από τις ανδρικές φιγούρες».



Πώς χρησιμοποιούνταν τα αρώματα στην αρχαιότητα;

«Σκεφτείτε ότι, ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους υπάρχουν οι αλοιφές και τα αρωματικά έλαια, με ολόκληρη τεχνολογία παρασκευής. Χρησιμοποιούσαν, για παράδειγμα, το λάδι άγριας ελιάς. Το συγκεκριμένο έλαιο ήταν άγουρο, για να απορροφάται καλύτερα στο δέρμα και να μην αφήνει λιπαρή αίσθηση. Τα μυκηναϊκά ανάκτορα είχαν βιοτεχνίες παραγωγής αρωματικών ελαίων, τα οποία έστελναν στην ανατολική Μεσόγειο. Σήμερα γνωρίζουμε μια σειρά από τέτοια αρώματα, όπως το ροδόεν με ροδοπέταλα από τριαντάφυλλα, το οποίο στους ιστορικούς χρόνους της αρχαιότητας το ονομάζουν ρόδινο. Επρόκειτο για πανάκριβα προϊόντα στα οποία δεν είχαν όλοι πρόσβαση. Στην έκθεση, οι επισκέπτες θα δουν μια ποικιλία αρωματοδοχείων τα οποία ποικίλουν σε σχήμα και σε διακόσμηση. Το μόνο κοινό στοιχείο τους, όμως, είναι το μικρό μέγεθος -είναι η μόνη κατηγορία αγγείων που είναι μικρά, και αυτό γιατί το περιεχόμενό τους ήταν πολύτιμο και ακριβό. Ήταν ακριβά προϊόντα που προσέδιδαν κύρος σε όποιον τα χρησιμοποιούσε».

«Εκείνο που έχει, ωστόσο, πάντα ενδιαφέρον είναι το βάθος που έχει η σχέση των ανθρώπων με τα αρώματα και τις τελετουργίες καλλωπισμού γενικότερα. Είναι μια σχέση που ξεφεύγει κατά πολύ από την επιφάνεια και οδηγεί τον ερευνητή σε παρατηρήσεις ανθρωπολογικού τύπου -στη σχέση των ανθρώπων με την πίστη και τους θεούς, με τους συντρόφους και τους συνανθρώπους τους αλλά και τη βαθύτερη σχέση με τον εαυτό τους».

Η έκθεση «Κάλλος: Η Υπέρτατη ομορφιά» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης θα υποδέχεται τους επισκέπτες ως τις 16 Ιανουαρίου 2022, ενώ μπορείτε να περιηγηθείτε στα εκθέματα μέσω του microsite που δημιουργήθηκε ειδικά γι΄ αυτήν.