Άρνηση, θυμός, κατάθλιψη -Τα στάδια του πένθους
Η ψυχική διεργασία που συνοδεύει την απώλεια είναι το πένθος. Το πένθος λοιπόν είναι το συναίσθημα θλίψης και λύπης που βιώνει ένα άτομο όταν έχει χάσει κάποιον ή κάτι που ήταν σημαντικό. Το πένθος δεν σχετίζεται μόνο με τον θάνατο κάποιου αγαπημένου προσώπου αλλά με την απώλεια γενικότερα.
Πενθώ για το θάνατο ανθρώπων που αγαπώ, πενθώ όταν χάνω κάτι που αγαπώ, πενθώ αν χάσω τη δουλειά μου, την υγεία μου, ένα μέρος από το σώμα μου, μία σχέση, έναν φίλο, ένα σπίτι, πενθώ για κάθε σημαντική απώλεια.
Ποια είναι τα στάδια του πένθους;
Το πένθος είναι η διαδικασία που ακολουθεί ο ψυχικός μας οργανισμός όταν βρίσκεται μπροστά στην απώλεια και μέχρι να προσαρμοστεί στη νέα κατάσταση και καθορίζεται από κάποια στάδια.
Το πρώτο στάδιο του πένθους είναι η άρνηση: όταν βρεθώ μπροστά στην απώλεια ενός ανθρώπου ή μίας σημαντικής κατάστασης το πρώτο πράγμα που βιώνω είναι μία αίσθηση σοκ. Ο οργανισμός μου, η ψυχή μου, το μυαλό μου αρνείται να δεχθεί την πληροφορία, για ένα διάστημα είναι σαν να βρίσκεται σε σοκ. Όλα φαίνονται να έχουν παγώσει μέσα μου, φαίνονται κάπως ακίνητα, κι εγώ είναι σαν να μην έχω επαφή με την πραγματικότητα.
Σε όλους είναι οικεία η φράση «δεν μπορεί να συμβαίνει, δεν το πιστεύω…», όταν βρισκόμαστε μπροστά σε μία μικρή ή μεγάλη απώλεια.
Αυτός είναι ο χρόνος που χρειάζεται (ποικίλλει ανάλογα το άτομο και την πληροφορία) ο οργανισμός μου να δεχθεί την πληροφορία. Αρχικά λοιπόν αμύνεται σε αυτήν, τίποτε μέσα μου δεν τη δέχεται, είναι σαν να γίνομαι βράχος μπροστά σε ένα τεράστιο κύμα που έρχεται καταπάνω μου, είναι ο τρόπος μου να το αντέξω αρχικά.
Για την αρχική αυτή περίοδο, φαίνεται σαν να είμαι αλλού, «εκτός τόπου και χρόνου», βιώνω μία αίσθηση μουδιάσματος, ακινησίας.
Αμέσως μετά έρχεται, ο θυμός. Όταν καταλάβω την πληροφορία, αποκτήσω επαφή με την πραγματικότητα, κάνει την εμφάνιση του ο θυμός. Θυμώνω, γι’ αυτό που μου έχει συμβεί, θυμώνω γι’ αυτό που έχασα. Ψάχνω κάπου να ρίξω τις ευθύνες, τα βάζω με όλους όσους μπορεί να εμπλέκονται στην κατάσταση αυτή έμμεσα ή άμεσα, με τον Θεό, με όσους είναι κοντά μου.
Το στάδιο αυτό μπορεί να συνοδεύεται από επιθετικότητα, υπερκινητικότητα, οργή, υπερένταση. Όλα μου φταίνε. Νιώθω μόνος μπροστά σε αυτό που μου έχει συμβεί, βιώνω αδικία. Η φράση που συχνά ακούγεται είναι: «Γιατί; Γιατί σ’ εμένα, γιατί τώρα;».
Όταν χάνω κάτι που ήταν σημαντικό ή όταν χάνω έναν άνθρωπο πολύ αγαπημένο, βρίσκομαι απότομα μπροστά σε μία άγνωστη κατάσταση, έχω χάσει τον έλεγχο της ζωής μου. Στην προσπάθεια μου να αποκτήσω ξανά κάποιον έλεγχο, στην προσπάθεια μου να νοηματοδοτήσω αυτή την καινούρια κατάσταση, να δώσω απάντηση σε αυτό το γιατί, χρειάζεται να βρω ποιος ευθύνεται γι’ αυτό. Μπορεί να γίνομαι ή να φαίνομαι παράλογος, όμως το συναίσθημα αυτό δεν συνοδεύεται από λογική και επιχειρήματα. Είναι η προσπάθεια του οργανισμού μου να απορροφήσει την πληροφορία και να μπορέσει να πάει παρακάτω.
Αυτό το στάδιο θα δώσει τη θέση του στο στάδιο της διαπραγμάτευσης ή αλλιώς παζαρέματος. Το άτομο αρχίζει να διαπραγματεύεται την πραγματικότητα σε νέους όρους. Αρχίζει να ζυγιάζει μέσα του την πληροφορία και προσπαθεί να βρει τρόπο να την κάνει πιο απαλή.
Μέσα σε αυτό το στάδιο, μπορεί να βιώνω έντονες ενοχές. Νιώθω ενοχές σκεφτόμενος όσα θα μπορούσα να έχω κάνει για να αποτρέψω την κατάσταση, όσα θα μπορούσα να έχω πει και δεν τα είπα, όσα θα ήθελα να είχα κάνει και πιθανά να μην πρόλαβα. Πιστεύω ότι θα μπορούσα να έχω προλάβει ή ορίσει την κατάσταση διαφορετικά και μου ρίχνω ευθύνες για αυτό. Περνάω από την οργή προς τους άλλους, σε ένα θυμό προς τον εαυτό μου. Από το να ρίχνω την ευθύνη αλλού, τώρα την ρίχνω όλη πάνω μου. Στην πραγματικότητα, δεν θα μπορούσα να έχω κάνει κάτι, όμως για ένα διάστημα νιώθω ότι φταίω.
Αυτό είναι μία κατάσταση παζαρέματος που συνοδεύεται με διερωτήσεις του τύπου «τι θα μπορούσα να έχω κάνει ή ακόμα και να κάνω ώστε τα πράγματα να είναι διαφορετικά».
Αν για παράδειγμα, βρίσκομαι σε ένα στάδιο όπου προετοιμάζομαι για την απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου αυτό το στάδιο της διαπραγμάτευσης παίρνει μία ποιο συγκεκριμένη μορφή μέσα μου κι βρίσκομαι σε μία κατάσταση όπου προσπαθώ απεγνωσμένα να κάνω κάτι ώστε να προλάβω το μοιραίο. Π.χ. «αν του μιλάω καλά και του κάνω όλα τα χατίρια μπορεί να τα καταφέρει να ζήσει».
Μπορεί ακόμα να παζαρεύω με τα Θεό: π.χ. «Θα είμαι καλύτερος, θα αλλάξω, απλώς άσε τον να ζήσει λίγο παραπάνω».
Μετά την διαπραγμάτευση, έρχεται το στάδιο της κατάθλιψης. Έχω πολεμήσει με όλους του δυνατούς τρόπους μέσα μου, έχω θυμώσει, έχω πάρει όλη την ευθύνη, έχω παζαρέψει, έχω αρνηθεί, πλέον έχω κουραστεί και αποσύρομαι ώστε να πενθήσω πραγματικά. Παραδέχομαι την αδυναμία μου μπροστά στο αμετάκλητο, αποσύρομαι και μου επιτρέπω να πονέσω γι’ αυτό. Νιώθω το πόσο μικρός είμαι μπροστά στην απώλεια αυτή, παραδέχομαι ότι δεν μπορώ να κάνω κάτι γι’ αυτό. Δεν προσπαθώ να κάνω κάτι γι αυτό, απλώς νιώθω.
Ίσως αυτό το στάδιο να έχει μία αίσθηση ματαιότητας, σαν η ζωή να έχει χάσει τα νόημα της. Συνήθως συνοδεύεται από ακινησία, νωθρότητα, υπνηλία, πολύ χαμηλή διάθεση.
Πλέον είμαι σαν την άμμο, μπροστά στο μεγάλο κύμα. Δεν αντιστέκομαι, το αφήνω να με πάει εκεί που θέλει.
Τέλος, μετά από όλα αυτά, περνάω στο στάδιο της αποδοχής. Κάποια στιγμή η ζωή και η φλόγα της, έχει τη δύναμη να με ξυπνήσει. Σαν να ξυπνάω από λήθαργο, αρχίζω σιγά σιγά να ξαναβρίσκω την όρεξη μου. Αρχίζω να γίνομαι ευέλικτος και να προσαρμόζομαι στην καινούρια κατάσταση, προσαρμόζομαι στην καινούρια ζωή. Η απώλεια έχει συγχωνευτεί, η πληγή έχει αρχίσει να επουλώνεται κι εγώ αρχίζω να συνδέομαι ξανά με όσα έχουν μείνει και όσα μπορώ να δημιουργήσω.
Αυτά είναι τυπικά τα στάδια του πένθους και μπορούν να διαρκέσουν από μερικές μέρες μέχρι κάποια χρόνια σε ορισμένες περιπτώσεις. Τα στάδια αυτά όμως, σε καμία περίπτωση δεν είναι απόλυτα, τα όρια ανάμεσα τους δεν είναι σαφώς διακριτά και το άτομο δεν ξεπερνά ποτέ κάποια φάση οριστικά. Αυτά τα στάδια μοιάζουν περισσότερα με αναπτυξιακούς στόχους που θα χρειαστεί να πετύχω στον δικό μου χρόνο. Δεν είναι κάποια ακολουθία. Είναι καλό να τα έχουμε υπόψη μου αλλά να μην αφήνουμε να μας καθορίζουν.
Είναι συχνό να παραλείπεται κάποιο στάδιο ή να βιώνεται ετεροχρονισμένα ή ακόμα και να πηγαινοέρχομαι ανάμεσα σε αυτά. Η διαδικασία του πένθους είναι σαν να κοιτάω τον ήλιο με γυμνό μάτι, δεν μπορώ να το κάνω συνέχεια. Μπορεί να έχω περιόδους μέσα στο πένθος όπου θα νιώθω καλά, σαν να μην έχει συμβεί τίποτα. Μπορεί να φτάσω στο στάδιο της αποδοχής και μετά από καιρό να περάσω ξανά το στάδιο του θυμού.
Στην πραγματικότητα, το πένθος είναι μία ζωντανή διαδικασία που θα με ακολουθεί για όλη μου τη ζωή, θα ενεργοποιείται ξανά σε επετείους του γεγονότος ή όταν έρχομαι αντιμέτωπος με παρόμοια ερεθίσματα. Μαθαίνω να στέκομαι καλύτερα κάθε φορά και αυτό είναι το μόνο που μπορώ να κάνω στη ζωή.
Καταστάσεις ξαφνικού και πρώιμου πένθους
Υπάρχουν καταστάσεις που έρχονται ξαφνικά εκεί που δεν τις περιμένω, όπως ο ξαφνικός θάνατος κάποιου, ή μία ξαφνική ασθένεια, ή μία απόλυση.
Όσο πιο ξαφνικό είναι το γεγονός τόσο πιο έντονα και επίπονα είναι τα αρχικά στάδια. Θα δυσκολευτώ περισσότερο να δεχθώ την πληροφορία, θα κουραστώ και θα πονέσω περισσότερο μέχρι να φτάσω στην συνειδητοποίηση της.
Υπάρχουν όμως και καταστάσεις που κατά κάποιο τρόπο με «προετοιμάζουν», π.χ. χάνω κάποιον μετά από μία μακροχρόνια ασθένεια.
Τότε, η διαδικασία του πένθους ξεκινάει νωρίτερα με αποτέλεσμα να μου δίνει χρόνο να το «διαπραγματευτώ» κατά τη διάρκεια που συμβαίνει. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, το διαπραγματεύομαι μαζί με τον άλλον, μου δίνει χρόνο να τον αποχαιρετήσω. Μπαίνω πιο ομάλά στη διαδικασία του πένθους.
Τι μπορώ να κάνω;
Η διαδικασία του πένθους είναι απαραίτητη και όσο περίεργο κι αν ακούγεται, την χρειαζόμαστε ώστε να μπορέσουμε να συνεχίσουμε τη ζωή μας. Το ζητούμενο δεν είναι να νιώσουμε καλύτερα αλλά αντίθετα να βοηθήσουμε τα συναισθήματα μας να εκφραστούν και να βιωθούν. Στόχος μας είναι να βρούμε τον τρόπο να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να βιώνει όσα βιώνει.
Πολλοί άνθρωποι προσπαθούν να κάνουν αυτά τα συναισθήματα να φύγουν, τα πνίγουν, τα αποφεύγουν. Κάνουν μία μεγάλη προσπάθεια να συνεχίσουν τη ζωή γρήγορα και να πατήσουν γερά στα πόδια τους. Αυτό ενέχει ένα κίνδυνο, τα συναισθήματα αυτά να παγώσουν μέσα μας και να μονιμοποιηθούν. Είναι συχνό να βιώνω ένα πένθος πολλά χρόνια αργότερα με μία αμελητέα αφορμή. Είναι συχνό να φαίνομαι πλήρως λειτουργικός και όταν χαλαρώσω να έρθουν όλα μαζί και να καταρρεύσω.
Η ψυχοθεραπεία είναι μία διαδικασία που μπορεί να βοηθήσει επειδή εκεί μπορούμε να βρούμε έναν χώρο ασφαλή όπου θα εκφράσουμε όσα νιώθουμε χωρίς αγωνία ή φόβο.
Πένθος και περίγυρος
Ο περίγυρος βοηθάει πολύ όταν κι εκείνος παραδέχεται τα συναισθήματα του. Είναι σημαντικό σε αυτές τις καταστάσεις να είμαστε όλοι μαζί μπροστά σε αυτό που μας συμβαίνει.
Δυστυχώς, πολύ συχνά ο περίγυρος πιέζει το άτομο που πενθεί να μην κλαίει ή να μην στεναχωριέται. Αυτό συμβαίνει επειδή, οι ίδιοι (οι άνθρωποι του περίγυρου) δεν αντέχουν αυτά τα συναισθήματα.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το άτομο που πενθεί να καταπιέζει τα συναισθήματα του, να απομονώνεται, να νιώθει περισσότερο μόνο.
Αυτό που πραγματικά βοηθάει είναι ένα ειλικρινές μοίρασμα, μία αγκαλιά και η ερώτηση «τι μπορώ να κάνω για να βοηθήσω;».
Δεν χρειάζεται να υπερπροστατεύουμε το άτομο που πενθεί, χρειάζεται να το ακούμε και να το λαμβάνουμε υπόψη μας. Συνήθως το να αναλαμβάνουμε κάποια πρακτικά πράγματα, όπως το μαγείρεμα ή δουλειές του σπιτιού- κατόπιν συνεννόησης πάντα με το άτομο- είναι μία πολύ σημαντική βοήθεια, που πολλές φορές την υποτιμάμε.
Εκείνος που βιώνει την απώλεια, μπορεί να περνάει διαστήματα που ρουφιέται μέσα σε αυτά που νιώθει. Μπορεί να περνάει διαστήματα όπου η επικοινωνία να είναι πολύ δύσκολη, όπου μπορεί να νιώθει μόνος ή ότι κανείς δεν μπορεί να καταλάβει.
Όμως αυτό είναι απλά μία φάση. Μέσα από μία ειλικρινή συζήτηση, μπορούμε να μοιραστούμε όλα αυτά τα συναισθήματα και να καταλάβουμε καλύτερα ο ένας τον άλλον.
Ηλιάννα Πεσσάρη. Ψυχολόγος